دوشنبه هفدهم اردیبهشت ۱۴۰۳ ساعت 16:47 توسط محسن داداش پور باکر و گروه پژوهشی📜
|
🇮🇷#پژوهش_ادملاوند edmolavand@
꧁꧂🌼꧁꧂🌼꧁꧂
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
- تک فرش
- تاریخچه فرش , پیداش آن از ابتدا تا کنون
- تاریخچه فرش ( فصل اول , بخش 1 ) – پیدایش فرش
تاریخچه فرش ( فصل اول , بخش 1 ) – پیدایش فرش
- محمد صادق اکبرزاده
- شهریور 14, 1398
- 12:55 ب.ظ
تاریخچه فرش , فرش نوعی منسوج است که از دیر باز توسط بشر به عنوان کفپوش مورد استفاده قرار گرفته است. تولید این منسوج، به هر دو روش دستی و یا ماشینی انجام می شود.
نوع دستباف فرش توسط هنرمندان قالی باف در برخی کشور ها چون ایران، ترکیه، هند و … بافته می شود.
۱ – ۱- مقدمه ای بر کفپوش های نساجی
بشر از سالیان دور،حتی زمانی که زندگی غارنشینی را تجربه می کرد،برای آن که به هنگام نشستن بر زمین از گزند سرما و ناهمواری های زمین در امان باشد،به فکر استفاده از زیرانداز افتاده است.
زیراندازها یا کفپوش های اولیه به طور طبیعی از برگ و یا قسمتهای نرم گیاهان و یا پوست حیوانات به ویژه آنهایی که دارای پوشش پشمی یا مویی بوده اند
مانند گوسفند،بز و یا حتی حیوانات وحشی مانند ببر و پلنگ) ساخته شده است. طی روند تکاملی زندگی بشر، ساختن انواع زیراندازها، متناسب با مواد اولیه ی در دسترس هر منطقه آغاز می شود.
بدین سان، اقسام مختلفی از زیراندازها به صورت مبتکرانه خلق میشوند که البته به دلیل آنکه مواد اولیه تمامی آنها طبیعی بوده است،تقریبا تمامی آنها در طبیعت تجزیه شده اند و به جز چند مورد خاص، تقریبا نمونه ای از زیراندازها یا کفپوش های اولیه ساخت بشر در دسترس بشر متمدن امروزی نیست.
اصطلاح «کفپوش» در زبان لاتین به تمامی انواع پوشش های کف اعم از سنگ،چوب، پارکت، سرامیک، فرش دستباف، فرش ماشینی، موکت، زیراندازهای سنتی (مانند گلیم و جاجیم) و… گفته می شود.
در این میان، بخشی از کفپوش ها که در صنعت نساجی تولید می شوند مانند فرش دستباف و ماشینی، موکت و زیراندازهای سنتی را با اصطلاح
کفپوش های نساجی» از سایر کفپوش ها جدا می کنند. بنابراین می توان گفت کفپوش های نساجی دسته مهمی از منسوجات تولیدی در جهان هستند که طیف وسیعی از زیراندازهای منسوج را شامل می شوند.
شکل (۱-۱) طبقه بندی انواع کفپوش های نساجی را نشان می دهد.
از آن جایی که این مقاله به طور خاص برای علاقمندان و دست اندرکاران صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته تألیف شده است.
کفپوش هایی که در سمت چپ نمودار شکل (1-1) قرار گرفته اند، مورد بررسی قرار می گیرند و به دلیل طولانی شدن مطالب، از پرداختن به سایر کفپوش ها در این سری مقالات خودداری می شود.
۲ – ۱ – هنر صنعت فرش
فرش، یکی از پیچیده ترین و مدرن ترین زیراندازها یا منسوجات ساخت بشر است که سابقه تولید آن به بیش از سه هزار سال پیش برمی گردد.
در واقع، فرش نوعی منسوج است که از در هم بافتن ماهرانه دسته های نخ به وجود می آید.
هزاران سال قبل توده های الیاف حیوانی و گیاهی مانند پشم و پنبه با مهارت بالا به وسیله دست انسان به نخ تبدیل می شدند.
بعدها بشر دوک ریسندگی و سپس چرخ ریسندگی را برای تولید بیشتر نخ اختراع کرد.
نخ ها با دقت تمام درهم تنیده می شدند و فرش شکل می گرفت.آشنایی با فن رنگرزی سبب شد تا بشر نخها را متناسب با سلیقه خود رنگرزی نماید و اولین نقوش را بر تار و پود فرش به وجود آورد.
رنگ بندی و نقوش به کار رفته به مرور زمان تکامل یافت و در نتیجه فرش از کفپوش صرف به کالایی برای بروز فرهنگ و هنر برخی ملل از جمله ایرانیان تبدیل شد.
به عبارت دیگر، ایجاد طرح و نقش روی فرش، آن را تبدیل به محملی نمود برای جوشش استعدادهای ناب هنری که برگرفته از سنت ها و فرهنگ قوم بافنده بود.
عمق تأثیر و نفوذ فرهنگ بافندگان هر منطقه بر مواد اولیه، رنگ بندی، نقوش و طرح های به کار رفته در بافت فرش چنان زیاد بوده است که امروزه می توان انواع مختلفی از فرش را یافت که مواد اولیه و طرح و نقش آن به راحتی و با دقت زیاد، عقاید، باورها و سلایق بافندگان آنها را در دهها سال پیش آشکار می سازند.
با ظهور انقلاب صنعتی و ماشینی شدن تولید انواع و اقسام کالاهایی که قبلا به صورت دستی ساخته می شدند، تولید صنعتی و ماشینی فرش نیز در اروپا آغاز شد.
سیر تکاملی ساخت ماشین آلات فرش بافی الی ۲۰۰ سال گذشته، منجر به آن شد که صنعت تولید فرش ماشینی به یکی از شاخه های مهم صنعت نساجی جهان بدل شود.
امروزه تلفيق تکنولوژی های نوین ماشین آلات مدرن، مواد اولیه مرغوب، هنر طراحی و تنوع در رنگ و اندازد و طرح، چنان جلوه های اعجاب انگیزی از فرش های ماشینی را خلق کرده است که هر بیننددانی را بی اختیار شیفته خود می سازد.
نوآوری در مواد اولیه و طرح و توجه به سلایق متنوع مشتریان هر نقطله از جهان که برگرفته از فرهنگ آنان است، روز به روز تنور رقابت در صنعت فرش ماشینی را داغ تر می کند و تولید کنندگان و حتی کشورهای صادر کننده این محصول را به سبقت از یکدیگر ترغیب می نماید.
۳ – ۱ – تاریخچه فرش دستباف
۱ – ۳ – ۱ – پیدایش فرش دستباف
بدون شک، اولین فرش ها یا کفپوش های پوست حیواناتی بودند که شکارچیان ماقبل تاریخ به صورت ابتدایی آنها را دباغی و در غارها، کلبه ها یا چادرهایشان پهن می کردند.
حصیر و قالیچه ها بعدها بافته شدند و نمی توان تاریخ دقیقی برای آغاز بافت آنها ذکر کرد.
از آن جایی که الیاف گیاهی و حیوانی، طبیعی بوده و از موادی ساخته شده اند که موجودات ریز ذره بینی قادر به تجزیه آنها هستند، انتظار این که فرش های اولیه توانسته باشند تا عصر حاضر دوام بیاورند، بی فایده است.
به هر حال، شواهد و آثاری از فرش در کشفیات باستان شناسی به دست آمده است. آثاری بر روی کوزههای سفالی، نگاره هایی در مورد فرآیندهای مختلف نساجی مانند ریسندگی (تهیه نخ) و بافندگی (تهیه پارچه)، نوشته هایی راجع به آنها، یادداشت هایی در خصوص تجارت فرش و سایر کفپوش ها از این جمله هستند.
شواهد نشان میدهند که زمخت ترین کفپوشها حصیرهایی بودند که از نی بافته شده بودند. بیشتر کفپوش های دست ساز از الیاف گیاهی ساخته می شدن با همسر اسرارك و اصلی تولید فرشهای خاب دار از پشم گوسفند و موی بز، احتمالا شبیه سازی گرما و راحتی پوست حیوانات بوده است.
این به معنی ایجاد گرما و جلوگیری از انتقال سرما به بدن، به هنگام نشستن یا خوابیدن روی فرش و نیز راحتی و نرمی آنها هنگام استراحت می باشد.
گمان می رود درست کردن فرش های خاب دار واقعی در حدود ۶۰۰۰ سال پیش و احتمالا در ایران شروع شده است.
حدود ۱۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، عصر حجر (دوران نوسنگی) در نواحی گرم و حاصل خیز (حاصل خیزتر از حالا) آفریقای شمالی، خاورمیانه، آسیای غربی زودتر از شمال غربی اروپا آغاز شد.
کشاورزی و ساختن ابزار با دست گسترش یافت و جوامع بشری ساکن تمدن ها) در این نواحی زودتر از نقاط دیگر شکل گرفتند.
چادرنشینها و بیابان گردها، گله های بز و گوسفند خود را بین این جوامع به این طرف و آن طرف میبردند.بعضی از مسافران تاجر شدند و کالاهای ساخته شده، با استعدادهای هنری و فنی مبادله شدند.
کشف ابزارهای ابتدایی و کاردهای فرش بافی در برخی قبرهای عصر مفرغ در ترکمنستان، باعث شده است تا به ضرس قاطع بتوان شروع بافت فرش گره خورده پرزدار را به محدوده ای تاریخی بین ۵۰۰ تا ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح (۲۵۰۰ تا ۳۹۰۰ سال قبل) منتسب نمود.
حتی برخی معتقدند ساخت و طرح دقیق چاقوی فرش بافی در عصر مفرغ نشان میدهد که به هیچ وجه اختراع جدیدی نبوده، بلکه ریشه در سنتی بسیار قدیمی تر از آن زمان دارد.
قرنها پس از عصر مفرغ و حدود سه قرن پیش از میلاد مسیح، از به هم پیوستن جاده های متعدد کاروانها، جادهای نامشخص از چین تا دریای مدیترانه به وجود آمد که به نام «جاده ابریشم» معروف شد.
این شاهراه، مسیری برای تبادل انواع کالاهای مورد نیاز اقوام و ملل مختلف جهان از چین تا اروپا بود. در میان کالاهای تجاری، فرش نیز به عنوان یک کالای مبادله ای به چشم می خورد.
قدیمی ترین فرش موجود در جهان، در سال ۱۹۴۹ از یک مقبره در پازیریک، واقع در سیبری جنوبی نزدیک مرز جمهوری مغولستان از زیر خاک در آمد که قدمت آن در حدود ۲۴۰۰ سال تخمین زده شد. این فرش به خاطر این واقعیت محفوظ مانده بود که زیر یخ مدفون شده بود.
فرش پازیریک را می توان در موزه هرمیتاژ در شهر سنت پترزبورگ مشاهده کرد. تصویر این قالی در زیر آمده است.
این فرش یک قالی خاب دار با بافت ظریف حدود ۳۶ گره بر سانتی متر مربع) است و طرحی ماهرانه با نقوش تکرار شده در وسط و حاشیه ای پرنقش و نگار دارد.
عناصر موجود به کار رفته در نقشه این فرش، مثل این که در چند کشور بافته شده باشد، بیانگر این حقیقت است که قالی بافی، هنری است که حداقل از ۲۵۰۰ سال پیش پایه گذاری شده است.
وجوه متنوع قالی پازیریک، تأثیر چندین فرهنگ را بر آن نشان میدهد. اگرچه از «گره ترکی» در آن استفاده شده ولیکن حاشیه های آن مشخصا ایرانی است.
رنگ زمینه، قرمز ترکمنی با مایه های آبی، زرد و سفید است و نقش اسبی که تکرار شده، ویژگی های اسب ایرانی همچون موهای آراسته سوارکار، نحوه پردازش ساز و برگ و دم اسب و نوع نمد زیر زین را دارد.
در نقش های تکرار شده مرکز این فرش، طرحی از یک گلبرگ آشوری وجود دارد و حاشیه داخلی طرح، گوزنی است که به گوزن زرد خالدار ایرانی معروف است.
به این آشفتگی های باقیمانده ای از ابریشم و طرحی شبیه قو در تکه دوزی روی فرش اضافه می شود که الهام گرفته از طرح های چینی است.
نماهای جور واجور و ناهمگن ساختمان و طرح قالی پازیریک این فرضیه را تقویت می کند که قبایل بیابان گرد، هنر فرش بافی را در سرتاسر آسیا پراکنده اند.
علاوه بر آن، در برخی نوشته ها آمده است که مقبره کوروش، پادشاه امپراطوری ایران که ۵۲۹ سال قبل از میلاد وفات یافت، به وسیله قالی فرش شده است.
کشورگشایی اسکندر کبیر که در سه قرن پیش از میلاد صورت گرفت و دامنه آن از شرق تا هند و از غرب تا مصر و سواحل مدیترانه گسترش داشت،باعث شد که دانش و هنر شرقی ها به اروپا راه پیدا کند.
با نفوذ رومیها به آسیا، هنر شرقی ها به سرزمین روم نیز راه پیدا کرد اما با تسخیر بربرها، هنرقالی بافی در روم از بین رفت. در واقع، این شرقی ها بودند که هنر قالی بافی را تا ظهور اسلام حفظ کردند و آن را گسترش دادند.
در سال 622 میلادی مسلمانان استانبول را فتح کردند و بر مصر و شمال آفریقا سلطه یافتند. همچنین در تاریخ آمده است که با شکست يزدگرد سوم که در سال ۶۵۱ میلادی رخ داد، اعراب به طرح های غنی قالی دست یافتند.
از آن جمله نقشه بسیار جالب «بهار خسروان» که طرحی از یک باغ گل بود. حمله مسلمانان به اسپانیا در سال ۷۱۱ میلادی، باعث شد که هنر قالیبافی به اروپا راه یابد و جنگهای صلیبی سبب گسترش این هنر در اروپا شد.
۲ – ۳ – ۱ – تاریخچه فرش دستباف در ایران
بدون شک نام بردن از فرش دستباف در هر نقطه از جهان، بدون ذکر نام ایران ارزشی نخواهد داشت. ایران یکی از خاستگاهها و زادگاه های اصلی فرش دستباف بوده، در حال حاضر یکی از مهم ترین و مؤثرترین کشورهای جهان در بازار هنر صنعت فرش دستباف میباشد.
تعیین قدمت بافت فرش دستباف در ایران کار آسانی نیست. اما آن چه مورد توافق اكثر مورخان و پژوهشگران می باشد، وجود نشانه هایی ایرانی در فرش پازیریک است که قدمت بافت فرش در ایران را حداقل به ۲۵۰۰ سال قبل می رساند.
علاوه بر فرش پازیریک، آن چه قدمت بافت فرش در ایران باستان را قطعیت می بخشد، دو فرش دیگری است که در همان محل کشف فرش پازیریک به دست آمدند.
در یکی از فرش های کشف شده که از چهار مربع تشکیل شده است، در هر مربع آن، تصویر دو زن روبه روی هم با آتشدانی در وسط و دو نفر از خدمتکاران زن در پشت سر آنها دیده میشود (دقیقا شبیه نقوش حک شده بر کتیبه های به جامانده از ایران باستان و در فرش دیگر، دو شیر قوی هیکل همانند شیرهای حکاکی شده در پیکرکنده های تخت جمشید نقش بسته است.
علاوه بر کشفیات پازیریک، نشانه های دیگری از قدمت باستانی فرش ایران در مکتوبات تاریخ نویسان به چشم می خورد.
تاریخ نویسان گزارش می کنند که اسکندر مقدونی پس از فتح ایران در سال ۳۳۱ قبل از میلاد، هنگامی که به پاسارگاد رفت، تابوت کوروش بزرگ را با پوششی از یک فرش ظریف و نفیس یافت.
علاوه بر آن، تاریخ نویسان عهد باستان درباره فرش هایی که در آتش سوزی تخت جمشید طعمه آتش گردید، می نویسند: «ایرانیان خزاین تمام کشور را در این شهر (تخت جمشید) گردآورده بودند.
از آن جمله قالی های گران بهایی که فقط برای تجمل و شکوه و بساط عمارت سلطنتی در آن جا گسترده بودند، خارج از حساب بود».
پس از میلاد مسیح نیز نشانه هایی هر چند ضعیف، از هنر فرش بافی ایران به دست آمده است.تکه پاره های فرش مقبره لوکان که در چین دیده شده است، متعلق به قرون دوم و سوم پس از میلاد است.
بررسی ها نشان داده است که نوع پشم آن تنها می تواند متعلق به ناحیه قفقاز باشد که در آن دوران بخشی از ایران بوده است.
همچنین به گواه تاریخ، هنگامی که در سال ۶۲۸ میلادی هرقل، امپراطور بیزانس، کاخ خسرو دوم (خسرو پرویز) پادشاه ساسانی را تاراج کرد، در میان بسیاری پارچه های نفیس و بافت های دستی،قالی های گره باف (نرم) و فرشهای سوزن دوزی شده به دست آورد.
کنده کاری سنگی طاق بستان نیز که متعلق به دوران ساسانی است،نوعی قماش را با نقش تاکی پیچان نشان می دهد که بر بدنه زورقی آویخته است و در حال حاضر یکی از کارشناسان (آندره گدار فرانسوی) آن را نمونه ای از قالی گره باف پرزدار شناسایی کرده است.
پروفسور آرتور اپهام پوپ،ایران شناس مشهور آمریکایی می نویسد: «هنگامی که هراکلیوس (امپراطور روم شرقی یا بیزانس) در سال ۶۲۸ میلادی به دستجرد (اطراف اصفهان) حمله کرد.
در میان اشیای گران قیمتی که به غنیمت گرفت،تعداد زیادی فرش – ترم وجود داشت که بعضی از آنها سوزن دوزی بوده و برخی دیگر از آنها ضخیم و نرم – بوده اند.به نظر می رسد، پوپ مقصود از اصطلاح قالی های نرم را همین قالی های پرزدار امروزی می داند.
نمونه ای دیگر از فرش پرزدار متعلق به دوران ساسانی (قرن ششم میلادی) در سال ۱۹۶۷ در شهر قومس (نزدیک دامغان) کشف شد.
علاوه بر آن، در تاریخ ساسانیان به فرش دیگری به نام فرش بهارستان اشاره شده است که براساس نوشته های تاریخ نویسان معتبر، حاشیه های آن جواهر نشان بوده است.
این فرش کاخ تیسفون خسرو پرویز را مفروش می کرده است. تاریخ نویسان عقیده دارند که این فرش نفیس، در اثر حمله اعراب به ایران (موسوم به جنگ قادسیه) و شکست ایرانیان و سپس فتح مداین، توسط اعراب پاره پاره و تاراج می شود و در نتیجه اثری از آن باقی نمی ماند.
بعد از ورود اسلام به ایران نیز همچنان نشانه هایی از هنر فرش بافی ایران زمین به وفور به چشم می خورد. صورت اموال و اثاث کاخهای هارون الرشید (وفات ۱۹۳ هجری) یکی از این موارد است.
در کتاب آل بویه نقل از وجود هزاران تخته قالی و قالیچه در گنجینه خلیفه بوده که از آن شمار، فقط هزار قالی بافت دارابجرد (دارابگرد یا داراب فعلی) بوده است.
در کتاب «حدود العالم من المشرق الى المغرب» که مربوط به سال ۳۷۲ ه. ق. است، از فرش و قالی نام برده شده است.
در این زمینه پروفسور پوپ معتقد است که طبرستان یکی از مراکز مهم قالی بافی ایران آن زمان بوده است.
محمد بن احمد مقدسی جهانگرد و جغرافیدان عرب (۳۳۶-۳۳۸ ه.ق.) در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفته الاقالیم» به رواج صنعت فرش بافی در خوزستان، شوشتر، داربجرد و فسا اشاره می کند.
در کتاب «مسالک الممالک تألیف ابواسحاق ابراهيم بن محمد اصطخری»، نه تنها از فرش بافی در نیمه نخست قرن چهارم هجری در ایران خبر می دهد، بلکه به وجود کارگاههای قالی بافی متعلق به سلطان وقت اشاره دارد.
کتابهای دیگری همچون «صوره الارض» تأليف ابن حوقل در نیمه قرن چهارم هجری، «تاریخ سیستان» (که مؤلف آن ناشناخته است).
کتاب های گرانقدر دیگری همچون :
«تاریخ بیهقی» تألیف ابوالفضل بیهقی (۳۸۵-۴۷۰ ه.ق.)
کتاب «تاریخ گردیزی (زين الأخبار)» تأليف ابوسعید ابوالحی گردیزی (اواسط قرن پنجم ه.ق.)
کتاب ارزشمند «مروج الذهب» تألیف ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (۳۴۵ق.)
کتاب سفرنامه» ناصرخسرو حکیم و شاعر شهیر ایرانی (اوایل قرن پنجم ه.ق.) هر یک به طور جداگانه به وجود هنر قالی بافی در مناطق مختلف ایران اشاره کرده اند.
بررسی های تاریخی نشان می دهد که ورود اسلام به ایران، سبب از رونق افتادن هنر قالی بافی ایرانیان نشده است.
اگرچه در اوایل تسلط مسلمانان بر ایران، به واسطه روحیه ساده زیستی که همواره دین مبین اسلام مبلغ آن است.
نقش بستن نقوش و تصاویر انسان و جانداران بر فرش محدود می شود،لیکن قالی بافی به عنوان یک هنر محبوب در بین حکام و سلاطین مسلمان محسوب می شده است.
حتی بسیاری از پادشاهان ایران اسلامی در قرون گذشته به حمایت از هنر قالی بافی پرداخته، به ترویج آن در سایر ممالکی که از فتوحات آنها بود، کمک نموده اند.
فرش پاره های فسطاط (قاهره قدیم) که تعدادی به دوره عباسی (قرون دوم و سوم ه.ق.) و تعدادی به دوره فاطمی (قرون پنجم یا ششم ه.ق.) منتسب هستند و فرش های بافته شده در محدوده امپراطوری عثمانی ترکیه کنونی) در قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی که در طرح و نقش بسیار متأثر از قالی های کاشان وتبریز است، می توانند حکایت از ترویج هنر قالی بافی ایرانی در سایر ممالک اسلامی داشته باشند.
در دوران ایلخانیان، تیموریان و ترکمانان مصادف با قرون هفتم، هشتم و نهم هجری قمری نیز نشانه هایی از رواج هنر قالی بافی در برخی نقاط ایران همچون فارس در مرقومات تاریخ نویسان به چشم می خورد.
اشاراتی برای دوران ایلخانان که به قالی های دربار حکام مغول پرداخته و نیز فرش هایی که داخل بقعه مبارکه حرم امام رضا (علیه السلام) در سفرنامه ابن بطوطه (۷۲۵ ه.ق.) بدان اشاره شده است.
در خصوص دوران حکومت تیموریان روایتی از تیمور لنگ در دست است که اگر چه می تواند بسیار اغراق آمیز باشد.
ليکن به وسعت هنر قالی بافی در ایران آن زمان اذعان دارد. به نقل از تیمور لنگ در کتاب «منم تیمور جهانگشا» آمده است : «… به من گفته بودند در سبزوار، سیصد هزار کارگر در کارخانه های قالی بافی مشغول کار هستند و آن جا بزرگترین مرکز قالی بافی دنیاست.
من نمی توانستم باور کنم که سبزوار سیصد هزار کارگر قالیباف داشته باشد، ولی می دانستم که در دنیا مکانی نیست که بیش از سبزوار در آن قالی ببافند».
به نظر می رسد در دوران حکومت ترکمانان بر ایران نیز همچنان قالی بافی رونق داشته است.
سیسیل ادواردز قالی شناس معروف انگلیسی به قالی های نفیس دربار اوزون حسن یکی از مهم ترین حکام دوران ترکمانیان در تبریز اشاره می کند. (حدود سالهای ۸۷۸-۸۷۹ ه.ق.)
دوران صفویان (۹۰۷-۱۱۳۵ ه.ق.) را می توان دوران اعتلا و شکوهمندی هنر ایران زمین شناخت. حمایت پادشاهان صفوی از هنر قالی بافی ایران، از شاه اسماعیل اول گرفته تا سلطان حسین صفوی، سبب شد تا بتوان با قاطعیت دوران صفویه را عصر زرین قالی بافی ایران نام برد.
اوج ترویج هنر قالی بافی در زمان پادشاهان صفوی به ویژه شاه اسماعیل ( ۹۳۰ – ۹۰۷ ه.ق.) در تبریز، شاه تهماسب (۹۳۰-۹۸۴ ه.ق.) در قزوین و شاه عباس (۹۹۶۱۰۳۸ ه.ق.) در اصفهان بوده است.
شاه اسماعیل تعداد زیادی از طراحان و نگارگران را از هرات به تبریز دعوت کرد و زیر نظر کمال الدین بهزاد (نگارگر مشهور ایرانی) قرار داد.
هنرمندان در تبریز گرد آمدند و شاه اسماعیل کارگاه های قالی بافی بزرگی دایر کرد. شاه تهماسب فرزند شاه اسماعیل راه پدر را ادامه داد.
او بسیار به هنر علاقمند بود. نقل است که از زمان وی قالی ایرانی به عنوان تحفه بسیار نفیس،در روابط ایران با سایر کشورها نقش و جایگاه یافت.
تعداد زیادی از مشهورترین و نفیس ترین قالی های تاریخ ایران از جمله قالی مشهور و تاریخی اردبیلی در زمان شاه تهماسب بافته شده اند. مکتب تبریز در هنر قالی بافی ایران، محصول دوران سلطنت این پادشاه هنردوست است.
شاه عباس دیگر پادشاه عصر صفوی، پایتخت خود را در سال ۱۰۰۶ ه.ق. اصفهان انتخاب نمود و با حمایت های خود از هنر قالی بافی، پایه گذار مکتب اصفهان شد. هنر قالی بافی در این مکتب به اوج خود رسید.
بافت فرش های بزرگ پارچه، به کارگیری مصالح جدید در بافت فرش همچون ابریشم و مفتول های زرین و سیمین و همچنین تحول بنیادی در نقش و نگار فرشها، از جمله مهم ترین تحولات و تغییرات بزرگ و ژرفی بود که در دروان سلطنت شاه عباس صفوی در هنر قالی بافی ایران رخ داد.
جهانگردان مشهور بسیاری مانند دلاواله (جهانگرد معروف ایتالیایی) و ژان شاردن (جهانگرد مشهور فرانسوی از کارگاه های قالی بافی ایران در زمان شاه عباس صفوی بازدید کرده اند و بسیار مجذوب هنر و ظرافت فرش ایرانی شده اند.
آنان از وجود کارگاههای قالی بافی متعدد در اصفهان، مشهد، کاشان، گیلان و… نوشته اند که با نظم بسیار بالا تحت نظارت به تولید فرش دستباف می پرداختند.
برخی کارشناسان معتقدند، شاهان صفوی اولین بار در تاریخ، هنر فرش بافی را از ایلها و طایفه های متحرک و روستاها و آبادی های کوچک به شهرهای بزرگ آوردند و تولید کارخانه ای فرش را بنا نهادند.
هر چند از عوارض این تولید، سلطه نظام سرمایه سالاری شهری بر کارگاه های قالی بافی و در خدمت کارفرمایان در آمدن دستهای هنرمند طراحان چیره دست و رنگرزان خوش ذوق و همچنین انگشتان ورزیده بافندگان متبحر بود.
طرحها و نقوش بسیار معروف سنتی فرش های ایرانی همچون فرشهای گلدانی،درختی، باغی،شکارگاه، بندی و قابی، محرابی (جانمازی)، حیوان دار، اسلیمی، ترنجی و افشان محصول دوران صفویان است.
سلطان حسین صفوی آخرین پادشاه دوره صفویان در سال ۱۱۳۵ به دست افغانها سرنگون شد، اما حکومت افغانها بر ایران چند سالی دوام نیاورد.
نادرشاه افشار با قتل عام افغانها و در رأس آنها اشرف افغان، در سال ۱۱۴۸ حکومت افشاریان را بنانهاد که تا سال ۱۱۶۱ دوام داشت.
اگرچه در دوران افشاریان به علت جنگ های متعدد، هنرفرش بافی همچون دوران صفویان رونق نداشت، لیکن بافت انواع فرش های نفیس همچنان در جای جای ایران زمین ادامه داشت.
از جمله اقداماتی که به نظر می رسد در دوران افشاریان انجام شده است، اقدام نادر شاه افشار به احیای صنعت قالی بافی در خراسان بود که شهر مشهد را پایتخت خود قرار داده بود.
در دوران زندیه (۱۱۶۳-۱۲۰۹) هنر فرش بافی در بسیاری از نقاط ایران رواج داشته است. خراسان، فارس، کرمان، هرات، کاشان، یزد، بروجرد، اصفهان، آذربایجان و ترکمن صحرا از جمله مهم ترین مراکز فرش بافی در این دوره بوده اند.
با روی کار آمدن آقا محمدخان قاجار در سال ۱۲۰۰ ه.ق، حکومت زندیان پایان یافت و دوران قاجاریان آغاز شد که تا سال ۱۲۹۹ نزدیک به یک قرن برپا بود.
در دوران قاجاریان، به علت استقبال بین المللی از فرش ایرانی و تقاضای رو به رشد خرید آن،هنرصنعت فرش بافی رونق گسترده ای یافت،به گونه ای که سیسیل ادواردز، سال ۱۸۷۵ میلادی (ده سال قبل از قتل ناصرالدین شاه) را سال احیای نوقالی بافی در ایران نامید.
ایران در آن زمان توان پاسخگویی به چنین تقاضای بالای خرید جهانی را نداشت و نیاز به سرمایه گذاری در صنعت فرش بافی احساس می شد. بنابراین، علاوه بر سرمایه گذاران و تجار ایرانی، سرمایه گذاری خارجی نیز در این زمان آغاز شد.
شرکت های چند ملیتی همچون شرکت انگلیسی۔ سوییسی زیگلر در تبریز و سلطان آباد اراک، شرکت ایتالیایی – انگلیسی برادران کاستلی، شرکت انگلیسی ایتالیایی -روسی-آلمانی تجارت قالی مشرق زمین نیویورک، شرکت انگلیسی-یونانی شرکت فرش شرق لندن و سرمایه گذاری های بسیار سنگینی در ایران انجام دادند.
آفت حضور این شرکتها به واسطه تجاری بودن و ماهیت استثماری شان، بافت فرش های ارزان قیمت با کیفیت پایین و رنگ های شیمیایی (معروف به جوهری) بود، که لطمه سنگینی به وجهه فرش مرغوب ایرانی در بازارهای جهانی وارد کرد.
وضعیت اقتصادی ایران در دوران قاجاریه چندان مطلوب نبوده است. از این رو، هزاران بافنده از خردسال گرفته تا زنان باردار برای امرار معاش خود و خانواده خود، در ازای دریافت حق الزحمه ای بسیار اندک به بافت فرش سفارش شرکت های چند ملیتی روی آورده بودند.
به گواه اسناد بسیاری که از خارجیان مقیم ایران موجود است، هر چند دوران قاجاریان دوران رشد شتابان صادرات فرش دستباف ایرانی به اقصی نقاط جهان است، لیکن دوران بیگاری کشیدن از مردم ایران در صنعت قالی بافی نیز بوده است.
البته از اقدامات مؤثری نیز که در این دوران توسط برخی دولتهای وقت برای توسعه صادرات فرش دستباف انجام شد، نمی توان گذشت.
از جمله این اقدامات، شرکت کردن دولت ایران در نمایشگاههای بین المللی بود که برای اولین بار فرش ایران در سال ۱۲۹۰ ه.ق. در پنجمین نمایشگاه بین المللی وین به نمایش در آمد، که ناصرالدین شاه نیز از این نمایشگاه دیدن کرده بود. نقشه های بته جقه، پرندگان و گلفرنگ محصول زمان قاجاریان است.
چاپ دو کتاب در زمینه فرش ایران یعنی کتاب «تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری» در سال ۱۲۹۱ه.ش. و کتاب «یادگار حسن از آثار وین» در سال ۱۲۹۹ ه.ق. از دیگر اقدامات مهم انجام شده در دوران قاجاریه است.
پس از قاجاریان، رضاخان سردار سپه به عنوان اولین شاه پهلوی ایران در سال ۱۳۰۴ | ه.ش. تاج گذاری نمود و تا سال ۱۳۲۰ بر ایران حکومت کرد.
پس از وی محمدرضا پهلوی، فرزند او تا سال ۱۳۵۷ که انقلاب اسلامی ایران پیروز شد، زمام امور مملکت را در دست داشت.
تولید فرش در دوران پهلوی همچنان در خانه های روستایی و شهری ادامه یافت. از مهم ترین رخدادهای زمان پهلوی، تأسیس شرکت فرش بود.
وضع قوانین و مقرراتی برای بهبود وضعیت کارگران کارگاه های قالی بافی در ۲۵ آذر ۱۳۰۲ از دیگر اقدامات انجام شده بود.
قوانینی که ساعات کار کارگران، منع به کار گیری اطفال و همچنین وضعیت بهداشتی کارگاه های قالی بافی و نحوه نظارت بر آنها را شامل می شد.
در سال ۱۳۴۷، دولت طبق ماده واحدهای، قانون تشدید مجازات به کار گماردن اطفال زیر ۱۲ سال در کارگاههای فرش بافی را تصویب کرد.
یکی از اقدامات دیگر، ارائه طرحی در سال ۱۳۵۰ در شرکت فرش برای تعیین دستمزد قالیبافان بود که اگرچه با جدیت آغاز شد، اما به مرور زمان به فراموشی سپرده شد.
موضوع بیمه بافندگان قالی از موضوعات چالش برانگیز دولتهای مختلف بود و پس از سال ها، در سال ۱۳۷۶ قانون بیمه بازنشستگی، فوت و از کارافتادگی بافندگان قالی و پس از آن آیین نامه اجرایی آن در سال ۱۳۷۹ به تصویب دولت جمهوری اسلامی ایران رسید.
اختراع دار قالی بهداشتی توسط یک مهندس ایرانی به نام محمد ابراهیم رجبی در سال ۱۳۵۰، رسمیت یافتن متر به جای زرع به عنوان واحد اندازه گیری فرش به هنگام خرید و فروش، همچنین انتشار و استفاده از کاغذ شطرنجی چاپ شده در طراحی فرش و صدور دستوری در سال ۱۳۰۸ مبنی بر سرشناسه کردن فرش ایرانی با الصاق قطعه ای سیمین یا پارچه سفید که بر روی آن عبارت «Made in Persia» درج شده بود
تأسیس مؤسسه قالی ایران» در سال ۱۳۰۹، «تأسیس شرکت سهامی فرش ایران» در سال ۱۳۱۴ و تأسیس و راه اندازی موزه ملی فرش ایران در سال ۱۳۵۶ از جمله اقداماتی است که در آن دوران رخ داده است.
آمار دقیقی از تعداد کارگاه های قالی بافی یا تعداد بافندگان قالی در اوایل دوران پهلوی وجود ندارد و اولین آمار تخمینی برای سال ۱۳۱۹ ه.ش. است، که حدود ۲۵۰ هزار قالیباف را در ایران تخمین می زند.
براساس سرشماری سال ۱۳۴۵ کشور، تعداد ۲۵۰ هزار خانواده بافنده قالی در ایران وجود داشته است.
دقیق ترین آمار مربوط به سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۵۵ است که در آن تعداد کارگاه های قالی بافی در ایران ۱۴۴۰۲۸ کارگاه ذکر شده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، هنر صنعت فرش دستباف ایران تحولات مثبت و منفی زیادی را تجربه کرد.
از تحولاتی که اثرات منفی بر تولید و بازار فرش ایران گذاشت،می توان به این موارد اشاره نمود :
نواسانات شدید نرخ ارز
اعمال برخی تحریم های مالی بین المللی و محدودیت ها در واردات فرش دستباف ایران توسط برخی کشورهای مقصد
ورود رقبای جدی مانند تونس
مصر و نپال (به جز رقبای قدیمی مانند هند، پاکستان و افغانستان) به بازار جهانی فرش دستباف
کپی نقشه ها و طرح ها و اسامی فرش ایرانی توسط رقبا در غیاب نظام رعایت حق مالکیت معنوی
کاهش صادرات فرش دستباف ایران از حدود یک میلیارد دلار در سال های ابتدایی انقلاب به حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار در سال های بعد
تولید مبتنی بر نقشه های قدیمی و تکراری و عدم توجه به سلایق در بازارهای هدف
کمبود حرکت های نوآورانه در طرح و رنگ قالی ایرانی
گسترش تولید فرش ماشینی و سایر کفپوش های نساجی با تنوع رنگ و طرح بسیار بالاتر به عنوان رقیب فرش دستباف
تعدد ارگانهای تصمیم گیر و تصمیم ساز برای هنر صنعت فرش دستباف همچون وزارت جهاد سازندگی , شرکت سهامی فرش ایران، میراث فرهنگی,وزارت بازرگانی,وزارت صنایع،سازمان صنایع دستی، اتحادیه صادر کنندگان فرش دستباف، مجامع امور صنفی،وزارت علوم و دانشگاهها، وزارت تعاون، مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، اتاق های بازرگانی و……
تعدد دستگاه های درگیر موضوع فرش به حدی زیاد بود که اتخاذ هرگونه تصمیم برای بهبود اوضاع این هنر صنعت توسط دولت تقریبا غیر ممکن می نمود.
از این رو، در سال ۱۳۷۶ دولت توانست مصوبه ای را از مجلس شورای اسلامی بگذراند که طی آن، متولی اصلی فرش دستباف ایران کمیته ای به ریاست معاون اول رئیس جمهور و عضویت تعدادی از وزرا، رئیس بانک مرکزی، تعدادی از نمایندگان مجلس (به عنوان ناظر) و… معرفی شد.
از جمله اقداماتی که پس از انقلاب توانست نقش مثبت و تعیین کننده بر هنر صنعت فرش دستباف داشته باشد،می توان به این موارد اشاره کرد:
تعیین متولی اصلی برای فرش دستباف ایران یعنی میز فرش و جلوگیری از تداخل وظایف و ناهماهنگی در تصمیم گیری های استقرار نظام تولید انبوه فرش دستباف در اوایل انقلاب توسط وزارت جهاد کشاورزی با به کارگیری بیش از ۵۰۰ هزار شاغل در بخش های مختلف روستایی و شهری کشور
ایجاد اتحادیه مرکزی فرش دستباف روستایی ایران در سال ۱۳۶۶، ایجاد اتحادیه سراسری شرکتهای تعاونی تولید کنندگان فرش دستباف ایران در سال ۱۳۷۳ توسط وزارت تعاون،
تصویب قوانین و در نتیجه برقراری بیمه قالیبافان خانگی از سال ۱۳۷۹، ورود رایانه و نرم افزارهای تخصصی به حوزه طراحی نقشه های فرش دستباف،
صدور شناسنامه برای فرش دستباف ایران (هر چند اجرا نشد)،برگزاری تقریبا منظم و همه ساله نمایشگاه بین المللی فرش دستباف ایران در تهران، تشویق صادرکنندگان نمونه فرش دستباف
جلوگیری از صدورفرش های بافت الیاف مصنوعی
ایجاد مرکز تحقیقات فرش دستباف
ایجاد رشته های کاردانی و کارشناسی فرش دستباف در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور برای تربیت نیروی متخصص جوان از سال ۱۳۷۴
ایجاد انجمن علمی فرش ایران
تشکیل انجمن هنرمندان فرش ایران
توسعه مجلات
نشریات و سایتهای اینترنتی در حوزه هنرصنعت فرش دستباف ایران
فروش اینترنتی فرش دستباف
نوآوری در بافت فرش های خاص و استثنایی مانند فرشهای حجمی
فرش های ریزبافت غیر متعارف
فرش های نقش برجسته
فرش های دو رو
فرش های تابلویی و فرش های بسیار بزرگ با مساحت بیش از هزار متر مربع و….
پایان بخش اول
ادامه :
تاریخچه فرش ( فصل 1 , بخش 2 ) – تاریخچه فرش در اروپا و جهان
🌐"تاریخچه فرش ( فصل اول , بخش 1 ) - پیدایش فرش | تک فرش" https://takfarsh.com/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D9%81%D8%B1%D8%B4-%D9%81%D8%B5%D9%84-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-1/
꧁꧂🌼꧁꧂🌼꧁꧂
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
💥#پژوهش_ادملاوند
@edmolavand
📚#آوات_قلمܐܡܝܕ
📡✦࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─
📚پژوهشگر اسناد خطی، تبارشناسی و فرهنگ عامه، شاعر و سخنران، مدیر پژوهش ادملاوند و آوات قلم