welcome. good day,welcome in the name of the allah.avat qalam mohsendadashpour mzm22mzkm13991014
محسن داداش پور mohsendadashpour
به صفحه شخصی محسن داداش پور آوات قلم خوش آمدید
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مقاله خانواده در اسلام
مقدمه
خانواده نخستين نهاد اجتماعى است كه در زندگى جمعى انسان شكل گرفته و مهمترين نقش را در توسعه و رشد مراحل حيات بشر در امتداد تاريخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تا هنوز و تا فرجام زندگى، نسبت به سايرنهادهاى اجتماعى از ارزش و اهميت خاصى برخوردار بوده و خواهد بود،ولى با همه اين ها متأسفانه امروزه در اثر رشد و توسعه فزاينده وسايل و ابزار رسانه هاى اليكترونى و تهاجم گسترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق، نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است. و زن و مرد كه مهمترين ركن نظام مقدس خانواده به شمار مى روند كمتر به آن بها داده مى شود. و دنياى غرب به اين آفت مبتلا شده و آثار آن كم و بيش در دنياى شرق سرايت كرده است.
يكى از عوامل تزلزل خانواده ها، عدم آشنايى زن و شوهر به حقوق همديگر و يا ناديده گرفتن حقوق يكديگر است كه در اثر عدم آشنايى و يا رعايت نكردن حقوق همديگر، نظام خانواده دچار بحران و تزلزل مى شود.
در اين مقاله سعى شده است تا جايگاه خانواده در اسلام و يكسان بودن مبدأ زن و مرد در نظام آفرينش بررسى بشود.
* آ *و*ا*ت*
*ق*ل*م*
تعریف خانواده چیست؟
خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آنها آن را تکمیل می کنند.
تعریف دیگری خانواده را شامل مجموعه ای از افراد می داند که با هدف و منافع مشترک زیر سقفی گرد هم می آیند.
اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می کند که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مردی تشکیل می دهد و نکاح عقدی است که براساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و در پس آن طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می شوند. ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می آید ؛ اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می گردند.
اساس تشکیل خانواده این است که زن و مردی می کوشند اراده خود را بر تأسیس آن و قبول تکالیفی که شرع برای آنها معین کرده است محقق گردانند. بر این اساس خانواده یک تأسیس حقوق ی به حساب خواهد آمد که اعضای آن با رشته خونی با هم پیوند پیدا می کنند.
جامعه شناسان خانواده را یک پدیده تاریخی می دانند که از اجتماع کلی جدا نیست. واحدی است اجتماعی که در عین حال خصایص یک نهاد و یک گروه را واجد است. بر این اساس در عین مطالعه کلی خانواده باید به چشم یک نهاد و یک گروه ارادی نخستین رهبری و عضویت نگریسته شود.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
سازمان و اعضای خانواده
خانواده نخست از زن و مردی که در سایه ازدواج مشروع با هم پیوند برقرار کرده اند تشکیل می شود. سازمان آن در وضع محدود که جلوه آن را در جوامع صنعتی می بینیم شامل همسران و فرزندان است که با مشارکت هم به سوی مقصد و منافعی به پیش می روند.
در شرایط گسترده خانواده شامل همسران و فرزندان و خویشان و بستگان از عمو و عمه، دایی و خاله، نوه ها و نبیره هاست، حتی در برخی از مناطق جهان چون تونس، در مواردی به خانواده هایی بر می خوریم که علاوه بر همسران و فرزندان و خویشاوندان شامل همسایه ها هم می شوند که همه در مجموعه ای از بناها و یا چادرها به صورت مشترک زندگی می کنند. و البته این امر شگفت انگیز نیست از آن بابت که قبایل از دیدی خانواده ها هستند و برخی از آنها چنان درون گروهی می اندیشند که حتی ازدواج بین اعضای قبیله را حرام می شمارند.
گستردگی خانواده در جوامع مختلف جهان فرق می کند، در برخی از جوامع خانواده تک نفری است ( آمریکا ) و در نزد برخی از قبایل و جوامع اولیه عده آن تا صد نفر هم دیده می شود که هر کدام به تناسب امکانات مسئولیتی را بر عهده دارند ولی از نظر کلی تحت تکفل رئیس خانواده اند.
در همه جوامع عناصر سازنده خانواده، یعنی زن و مرد براساس قراردادی شرعی یا عرفی کنار هم می آیند این ترکیب با ولادت فرزندان غنی تر و قوی تر و تدریجاً پیچیده تر می شود. نوع و نحوه کشش ها به گونه ای است که حیات خانوادگی را تداوم می بخشد و سبب انس و الفت و اغلب ارتباط بین اعضاء می شود.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
وظایف و کارکرد خانواده
خانواده عهده دار وظایف مهم و فوق العاده ای است که اهم آنها عبارت اند از:
1- ارضاء و اقناع سائقه جنسی به صورت مشروع و براساس ضوابط مورد تأیید.
2- تولید نسل و ابقای آن از طریق تولید مثل.
3- پرورش نسل و مراقبت از آن به خاطر حفظش از خطرات گوناگون.
4- صمیمیت و نزدیکی شدید با اعضا و همرنگی و همدلی و تعاون و تعاضد.
5- تکمیل و تکامل و ایجاد زمینه امن و آسایش در یکدیگر به گونه ای که امکان عبادت خدا و موجبات رشد از هر حیث فراهم گردد.
اصولاً ازدواج این وظیفه را عهده دار است، بین دو تن که هیچگونه رابطه ای با هم ندارند انس و الفتی ایجاد کند که یار و غمخوار هم و محرم راز یکدیگر گردند. در قبال رنج ها و مزاحمت ها از یکدیگر حمایت نمایند، حیات خودشان را براساس ضوابط استواری نظام دهند و به کمک همدیگر موجبات رشد خود و اجتماع را فراهم آورند.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
روابط اعضای خانواده
بر این اساس بدیهی است که روابط اعضای خانواده نسبت به هم بر مبنای صمیمیت، فداکاری و گذشت باشد. طرفین براساس صفات عالیه انسانی راه سازگاری با یکدیگر را در پیش گیرند و حتی در مواردی همسر خود را بر خویشتن مقدم دارند.
در خانواده مسئله همزیستی مطرح است و این همزیستی در یک سو بین زن و شوهر است، از سوی دیگر بین والدین و فرزندان ، و در جهت سو بین برادران و خواهران و این هر سه بر اساس ضوابطی است که تعالیم مذهب و یا مکتب مورد قبولی آن را مورد توجه قرار داده باشد.
ظاهراً روابط صمیمانه زن و شوهر براساس سائقه جنسی خود را نشان می دهد. ولی اگر نیکو تأمل شود، به ویژه پس از چند سال زندگی در می یابیم که این انگیزه تحت الشعاع انس و الفت و همدمی طرفین قرار می گیرد، آن چنان که حتی توانایی های جنسی از بین می رود ولی روابط هم چنان با صفا و با صمیمیتی بیشتر باقی می ماند. دامنه این گونه روابط بعدها فرزندان را هم در بر می گیرد به گونه ای که پدران و مادران حاضر می شوند هستی خود را فدای فرزند کنند و از جان و مال خود بدون هیچگونه منّت و چشمداشتی در راه او مایه بگذارند.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
نقش و اهمیت خانواده
خانواده تنها نظام اجتماعی است که در همه جوامع، از مذهبی و غیر مذهبی پذیرفته شده و توسعه یافته است؛ و در جوامع مختلف دارای نقش، پایگاه و منزلت های گوناگون است. با این که هسته ای کوچک از اجتماع است در حیات اجتماعی مردم نقش و تأثیری فوق العاده دارد.
خانواده هسته اول همه سازمان ها و نهادهای اجتماعی است.
همه نقش های مربوط به الف) ایجاد تمدن ب) انتقال مواریث ج) رشد و شکوفایی انسانیت به آن مربوط می شود.
همه سنت ها، عقاید و آداب، ویژگی های فردی و اجتماعی از طریق خانواده به نسل جدید منتقل می گردد.
جامعه متشکل از خانواده هاست، مختصات آن از طریق روابط خانوادگی قابل توصیف است. اثر وجودی مفید و یا زیان بخش آن به جامعه هم می رسد . ساخت و مشی آن در سکون یا اضطراب جامعه مؤثر است، انگیزه اعضایش در انگیزه های اجتماع تأثیر می گذارد. چگونگی مشی و سبک زندگی آن در اخلاق جامعه و در صحت یا بیماری آن نقشی مؤثر دارد.
از نظر ما تشکیل خانواده خدمتی است به زن و مردی که برای حیات مشترک پیوندی برقرار کرده اند، و خدمتی است به اجتماع از نظر دور داشتن آن از عوامل فساد و لغزش و ایجاد احساس مسئولیت ، و به کودک که نیاز به مربی و معلمی صالح دارد، و به مکتب و مذهب که تعالیم آن از این طریق حیات و تداوم پیدا می کنند.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
ساخت خانواده
ساخت و پیکربندی خانواده در جوامع مختلف از زمان گذشته تا عصر حاضر متفاوت بوده و هست. شرایط و اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در آن اثر گذارده و دگرگونی هایی در آن ایجاد کرده است.
ساخت خانواده هم اکنون در جوامع اولیه و متمدن به صورت تک همسری، چند همسری، چند زنی و حتی در جوامعی به صورت چند شوهری و در برخی از اجتماعات اشتراکی یعنی زندگی چند زن با چند شوهر در آن واحد است.
از نظر سلطه و اقتدار در دنیای گذشته و امروز این جنبه ها به چشم می خورند: پدرسالاری، مادرسالاری ، نظام برابری یافته (که در آن پدر ومادر دارای یک درجه از اقتدارند)، دایی سالاری، جدسالاری و ... البته در بسیاری از نقاط جهان امروز سلطه و فرمانراوایی از پدر یا شوهر است اگرچه در مواردی خلاف آن دیده می شود.
در جنبه رابطه خویشاوندی صورت های مادرتباری و پدرتباری به چشم می خورد. معمولاً در اکثر نقاط جهان فرزندان نام خانوادگی و لقب پدران را می گیرند گو این که در برخی از جوامع اولیه خلاف آن دیده می شود.
در رابطه با مدیریت خانواده در اغلب موارد شوهر «رئیس خانواده» و زن «مدیر داخلی» به حساب می آید امری که در اسلام هم بر این اساس به پیش می رویم. مصالح کلی خانواده را شوهر طرح ریزی می کند، تصمیمات را او می گیرد و زن در عین استقلال مطیع است. در عین حال شورها و مشارکت هایی هم در تصمیم گیری برای خانواده به چشم می خورد که عمومیت ندارد.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
ضرورت تشکیل خانواده
نظام خانواده، يك نهاد اساسى و محورى در جامعه است و به عنوان هسته اوليه و براى ساير نهادهاى اجتماعى به شمار مى رود. نظام خانواده كوچكترين واحد اجتماعى است كه اساس و زيرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى رود. افرادى كه در اين واحد كوچك اجتماعى رشد مى يابد و تربيت مى شود به ميزان رشد و شكوفايى شان سهم در واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى دارند. افرادى كه روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سياستمدار سترگ، و مدير نيرومند، و مبتكر توانا در جامعه ظهور مى كنند، و مسؤوليتهاى سنگين و خطيرى را به عهده مى گيرند، نظام خانواده و كانون گرم پدر و مادر تربيتگاه نخستين آنها است. رشد و شكوفايى اين نظام محبوب و بى بديل، مرهون شناخت و رعايت دقيق حقوق هريكى از اعضاى آن نسبت به يكديگر است، همانطورى كه نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانين و حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره واستحكام و رشد و بالندگى دارد، نظام خانواده نيز چنين است.
مهمترين ركن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شوهر است كه هركدام از حقوق ويژه اى در ارتباط با يكديگر و در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعايت اين حقوق، رشته هاى پربار نظام خانواده را مستحكم مى سازد. تأمين شرايط زندگى شيرين و شايسته و ايجاد محيط سالم و امن محصول ايمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دينى و عمل بر طبق آن مى باشد.
شناخت مسايل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و فرزندان و قضاوت در باره احكام و حقوق آنان، بدون شناخت و توجه به موقعيت و جايگاه نهاد خانواده سخن ناصواب خواهد بود، و همچنين سخن گفتن از حقوق فردى و اجتماعى مرد و يا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون عنايت به نقش و موقعيت خانواده در متون و منابع دينى امرى ناشدنى است. بدين لحاظ ضرورى است كه پيش از بررسى نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحكام خانواده به موقعيت و جايگاه اين نهاد مقدس اشاره شود:
جايگاه خانواده در قرآن كريم
در باره ی نظام خانواده و شكل گيرى و اهميت آن رهنمودهاى فراوانى در متون دينى ما ـ اعم از كتاب و سنت ـ وارد شده است.
خانواده (زن و شوهر) در قرآن كريم آياتى از از آيات خدا و مايه آرامش روحى شمرده شده است، چنانكه خداوند فرموده است:
(ومن آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها وجعل بينكم مودة ورحمة ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون) (روم، 30/21)
((و از نشانه هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد; در اين نشانه هايى است براى گروهى كه تفكّر مى كنند)).
در جاى ديگر از زن و مرد به عنوان لباس ياد شده است:
(هن لباس لكم وانتم لباس لهن) (بقره، 2/187)
((آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هردو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد)).
لباس وسيله پوشش و حفاظت براى بدن است. و به قول علامه طباطبايى در اين آيه استعاره بسى لطيف به كار برده شده است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش مى باشد كه همديگر را از آلودگى و فجور محافظت مى كند. و نيز همان طورى كه لباس مايه زينت و زيبايى براى انسان است و زن و مرد نيز مايه زينت و زيبايى براى يكديگر است.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
جايگاه خانواده در روايات
نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است كه در اسلام هيچ بنايى محبوبتر از او پايه ريزى نشده است.
پيامبر اسلام مى فرمايد:
«ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و اعزّ من التزويج».
«در اسلام هيچ نهادى محبوب تر و عزيرتر از تشكيل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است».
و نيز فرموده است:
«ما استفاد امرؤ مسلم فائدة بعد الاسلام أفضل من زوجة مسلمة، تسرّه اذا نظر اليها، و تطيعه اذا أمرها، و تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله»
«هيچ فائده اى بعد از نعمت اسلام برتر و مفيدتر از اين براى مرد مسلمان نيست كه او همسرى داشته باشد كه هروقت به او نگاه كند مسرور و شاداب گردد و هنگامى كه به او دستور بدهد اطاعت نمايد، و هر وقتى كه از نزدش برود حافظ جان خود و مال همسرش باشد».
در اين حديث شريف زن شايسته و وارسته بالاترين ارزش و نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.
«ان اللَّه عزّ و جلّ يحب البيت الذى فيه العرس، و يبغض البيت الذى فيه الطلاق».
«خداوند خانه اى را كه در آن عطر دل انگيز عروس بوزد دوست مى دارد، و خانه اى را كه در آن سخن غم انگيز طلاق سرداده شود دشمن مى دارد».
نظام خانواده از چنان جايگاه و مقام شايسته در اسلام برخوردار است كه حتى تأثير روى ثواب عبادت و بندگى مى گذارد، تا جايى كه دو ركعت نماز كسانى كه تشكيل خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردى است كه شب و روز نماز بخواند.
چنانكه امام باقر(عليه السلام) فرموده است:
«الركعتان يصلّيهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب يقوم ليله و يصوم نهاره».
«دو ركعت نماز مرد معيل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى است كه شب را به عبادت بايستد و روز را با روزه سپرى كند».
اين روايات و نيز رواياتى قريب به اين مضمون كه در متون اسلامى، وارد شده به خوبى جايگاه و ارزش والاى خانواده را تعيين مى كند.
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
هم سنخ بودن زن و مرد در آفرينش
زن و مرد در نظام آفرينش از يك سنخ است، و هردو از نفس واحده كه حضرت آدم باشد به وجود آمده اند. قرآن كريم مى فرمايد:
(يا ايها الناس اتقوا ربكم الذى خلقكم من نفس واحدة وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا كثيرا ونساء) (نساء، 4/ 1).
«اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد. همان كسى كه همه شما را از يك انسان آفريد; و همسر او را (نيز) از جنس او خلق كرد; و از آن دو، مردان و زنان فراوانى (در روى زمين) منتشر ساخت».
(هوالذى خلقكم من نفس واحدة وجعل منهازوجهاليسكن اليها)(اعراف،7/189).
«او خدايى است كه (همه) شما را از يك فرد آفريد; و همسرش را نيز از جنس او قرار داد، تا در كنار او بياسايد».
(وهو الذى أنشأكم من نفس واحدة) (انعام، 6/98).
«او كسى است كه شما را از يك نفس آفريد».
اين آيات به روشنى دلالت دارد كه زن و مرد از سنخ واحدى است، و مبدأ آفرينش هردو يك چيز است. و هيچ گونه تفاوتى در مبدأ خلقت ندارد، و همه از يك نفس كه حضرت آدم باشد آفريده شده اند.
ادامه دارد
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
حقوق و تكاليف خانواده
در اسلام زن و مرد كه ركن اصلى نظام خانواده را تشكيل مى دهند حقوقى دارند، و چه بسا كه هركدام حقوق و تكاليف مشابه و مشتركى نيز دارند نظير حق حيات، حق مسكن، حق حضانت، و نظير تكاليف احكام عبادى اعم از واجب و حرام و مستحب و مندوب از قبيل وجوب نماز، روزه، زكات، وحج و صله ارحام، و حرمت خمر، قمار، رشوه ودزدى و غصب و ساير محرمات.
اگر در اسلام مرد حقوقى دارد، زن نيز داراى حقوقى مى باشد، و اگر وظايف و تكاليفى را بر عهده مرد گذاشته بر عهده زن نيز تكاليف و وظايفى را نهاده است و هركدام حقى بر گردن يكديگر دارند،
چنانكه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حجة الوداع فرمود: «ان لكم من نسائكم حق ولنسائكم عليكم حقا». «شما بر زنان حقى داريد و زنان شما بر شما حقى دارند».
زن و مرد منشأ مشترك در نظام آفرينش و خلقت دارند، و چه بسا تكاليف و حقوق زن و مرد در بسيارى از موارد مشترك و شبيه به هم هستند و نيز برگردن همديگر حق و حقوقى دارند، چه بسا حق و حقوق مردان نسبت به حق و حقوق زنان سنگين تر است، و بدون ترديد رعايت حقوق متقابل، نقش مهمى را در تحكيم و رشد نظام خانواده دارد.
منابع:
[1] . ترجمه : آيت اللّه مكارم شيرازى.
[2] . ر . ك . الميزان، محمد حسين طباطبايى، ج2، ص 44، قم: مؤسسه نشر اسلامى، 1402 ق.
[3] . الهداية، صدوق، ص 257، قم: ناشر مؤسسه امام هادى(عليه السلام) چاپ اول 1418 هـ ق.
[4] . وسائل الشيعه، حر عاملى، ج 14، ص 23، قم: آل البيت، چاپ دوم، 1414 هـ ق.
[5] . كافى، كلينى، ج 6، ص 54، اصفهان: ناشر مكتب اميرالمؤمنين(عليه السلام) 1403هـ ق.
[6] . وسائل الشيعه، حر عاملى، ج 14، ص 7.
[7] . ر . ك : مبانى حقوق، محمد جواد موسوى غروى، ص 252، اصفهان: جهاد دانشگاهى.
[8] . نيل الاوطار، محمد شوكانى، ج 6، ص 346، بيروت: دار الجليل، بى تا.
[9] . ر.ك : تحريرالوسيله، امام خمينى، ج2، ص303، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، دارالكتب العلمية، بى تا.
بشارت - فصلنامه فرهنگى ـ اجتماعى - سال هفتم ، شماره 24 ، بهار 1384
avat qalam mohsendadashpour mzm22mzkm13991014
محسن داداش پور mohsendadashpour
* آ *و*ا*ت* *ق*ل*م*
دیدگاه تان را ارسال کنید
لطفاً از درج نظرات غیر مرتبط با این صفحه خودداری کنید.
برای ارسال نظر خودتان لطفا در نوار زیر روی جمله ی ((نظر بدهید)) را تیک بزنید
📚پژوهشگر اسناد خطی، تبارشناسی و فرهنگ عامه، شاعر و سخنران، مدیر پژوهش ادملاوند و آوات قلم