آموزش رسم الخط سیاق، دانش کهن حسابداری ایرانیان
✍️خط سیاق
خطی مخصوص حسابرسی که مزایای زیادی نسبت به جمع و تفریقهای فرنگی ما داره.
در خط سیاق مثل خط پهلوی از راست به چپ اعداد را مینوشتند.
هیچگاه و تاکید میکنم هیچگاه در حسابرسیهای سیاق اشتباه رخ نمیده. چرا که نوع نگارشش جوریه که اشتباه سریع خودشو نشون میده.
از طرفی حجم محاسباتی که الان مثلا تو صد برگ انجام میشه با خط سیاق میتونیم در ۱۰ برگ خلاصه کنیم.
🇮🇷#پژوهش_ادملاوند edmolavand@
تاریخ : يکشنبه، ۱۵ ارديبهشت ۱۳۹۲
📜حساب سیاق (دانش فراموش شده ایرانی)
حساب سیاق دانشی است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دوره قاجاریه در ایران، کلیه امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می شد و مردم عادی به ویژه کسبه تا حدود بیست سی سال
نویسنده: مهدی صدری
✍️حساب سیاق دانشی است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دوره قاجاریه در ایران، کلیه امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته می شد و مردم عادی به ویژه کسبه تا حدود بیست سی سال پیش نیز محاسبات خویش را با اعداد سیاق ثبت می کردند. در گذشته آموختن علم سیاق در بین مردم به ویژه کسبه و کارگران دولتی آن چنان اهمیتی داشت که اگر کسانی در بین این طبقات از سواد خواندن و نوشتن کافی برخوردار نبودند، حساب سیاق را کاملاً می دانستند و آن را خوب و درست می نوشتند و می خواندند. سیاق در لغت به جز معانی متعدد آن، به معنی: «نوعی از خط است که بدان اهل دفتر دیوان اعداد و مقادیر و اوزان را نویسند؛ طرز و طریقه و روش» (ناظم الاطبا).
نگارنده پیشینه سیاق را بسیار کهن و قدیمی و ریشه دار می داند و سابقه آن را در زمانهای بسیار دور می بایست جستجو کرد تا به منشا و ماهیت آن پی ببریم. از آنجایی که اعداد سیاق از جهت راست به چپ نوشته می شود و شکل و شیوه آن بسیار شبیه به شکل و شیوه اعداد پهلوی است، (اعداد پهلوی نیز از سمت راست به چپ نوشته می شود) نگارنده بر این عقیده است که قدمت بروز و ظهور دانش حساب سیاق دست کم به دوره ساسانی مربوط می شود. البته این را هم می دانیم که زبان پهلوی تا سده چهارم هجری قمری در کنار زبان فارسی دری مورد استفاده مردم ایران بود. شاهد زنده موجود این مدعا «برج لاجیم» مازندران مربوط به سده چهارم با دو کتیبه پهلوی و فارسی است. به مواردی چند از مشابهات اعداد پهلوی و سیاق در جای خود می پردازیم.
بعد از ظهور اسلام ایرانیان همچنان دانش سیاق را حفظ کردند و با توجه به اینکه زبان پهلوی در سده های اولیه، کم کم جای خود را به زبان فارسی دری می داد، تغییری در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسباتی روی نداد و همچنان ثبت ارقام را به اعداد سیاق می نگاشتند. در سده پنجم هجری در زمان ملکشاه سلجوقی، حسن صباح تحولی در روش نگارش اعداد سیاق پدید آورد که در این باب فروغ الدین میرزا محمد مهدی اصفهانی در کتاب فروغستان می نویسد: «حسن صباح ترتیب نوشتن دفترهای دیوانی را به این روشی که تا امروز باقی است، بنیاد نهاد» و سپس داستان نوشتن دفتری را از حسن صباح و نظام الملک برای جمع و خرج ولایات نقل می کند و نیز از تصرفاتی که شمس الدین کاتب شیرازی یا طبسی در علم سیاق در کتابهای محاسباتی شیراز، عراق، آذربایجان، خراسان و مازندران کرده یاد می کند. فروغ میرزا در کتاب خود تغییرات را بر نمی شمارد و به آن نمی پردازد که در شکل نوشتن اعداد یا در نگاهداری محاسبات و یا هر دو تغییری داده اند.
دانش سیاق تا یک سده پیش در بین مردمان ایران، ماوراء النهر، هند، پاکستان، ترکیه، قفقاز و گرجستان خواهان زیادی داشت. به طوری که اسناد و رقبات زیادی در کتابخانه های کشورهای مزبور برجاست که با اعداد سیاق نوشته شده اند. در مواردی دیگر نیز می توان این موضوع را بر پشت صفحه اول و یا آخر بعضی از نسخه خطی مشاهده نمود که صاحب نسخه مخارج تهیه آن نسخه را از بابت کاغذ، جلد، شیرازه، کاتب و غیره را به سیاق نوشته است.
این دانش مزایای زیادی در ثبت و ضبط درست اعداد دارد. یکی از این مزایا اینکه هیچ گاه اشتباه محاسبه رخ نمی دهد؛ زیرا همیشه در حساب سیاق اشتباه کاملاً معلوم و روشن است؛ دیگر از مزیتهای آن جمع و جور بودن مجموع ارقام محاسباتی است که از بابت صرفه زمان و کاغذ حائز اهمیت است و بر حسابداری دوبل فرنگی امروزی برتری کامل دارد؛ مثلاً صورت حساب یک ساله یک موسسه تجاری به شکل امروزی، معمولاً اوراق مصرف شده برای ترازنامه آن بالغ بر سی تا چهل برگ می شود، حال آنکه اگر صورت حساب مذکور به صورت سیاق عمل شود، مصرف کاغذ آن به یک دهم کاهش می یابد؛ یعنی کل محاسبات در سه الی چهار برگ پایان می رسد و تمامی عملیات مالی آن موسسه را در همین اوراق کم به وضوح و خوبی نشان می دهد.
شیوه تنظیم صورت حساب در سیاق بدین روش است که رقم مبلغ درآمد کل سال یا خرج شده، خواه قطعی (= هزینه شده) و یا غیر قطعی (غیر قطعی در حسابداری امروز به علی الحساب، پیش پرداخت، بدهکاران، اعتبارات اسنادی و غیر از آن به هزینه قطعی نرسیده است گفته می شود) در قسمت بالای صورت حساب نوشته می شود. ارقام جزئی که ممکن است بیست یا سی یا پنجاه قلم یا کمتر و یا بیشتر باشد با ذکر مورد، به تفکیک در زیر رقم کل نوشته می شود، در نهایت جمع ارقام جزء با رقم کل که در بالا صورت حساب نوشته شده برابر خواهد بود.
فروغ الدین میرزا درباره آسان بودن حساب نویسی ایرانیان می نویسد: «در زمان ولیعهد عباس میرزا، دولت انگلیس هر ساله مبلغ دویست هزار تومان نقد به خزانه آذربایجان می پرداخت و محاسبه پنج ساله تنخواه مذکور بالغ بر دو کرور (= هر کرور برابر با پانصد هزار) که مفروغ نشده بود ماموری از انگلیس برای این کار آمده و با مهندسان ایرانی و انگلیسی نتوانستند حسابرسی کنند. مولف (= فروغ الدین میرزا) به اتفاق پدر محاسبات وجوه مذکور را در مدت بیست روز با حضور مترجمی به سیاق در شصت فرد کاغذ ۱ که همه برابر با دوازده ورق است نوشتند.» به دنبال این مطلب در باب فایده سیاق می نویسد: «... پس عمل سیاق و حساب نویسی ایران آسان تر است.»
سال ۱۱۱۵ ق. در هند در عصر پادشاهی اورنگ زیب گورکانی کتابی به نام خلاصه السیاق از مولفی ناشناخته در باب علم سیاق تالیف شده و در دست است. (میکروفیلم با برنامه، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ۴۴۸) که در آن تاریخچه استفاده از اعداد سیاق را در امور محاسبات دولتی و شخصی مردم سرزمین هند بیان می کند و می نویسد: «در هندوستان از زمان قدیم اهل قلم، هندویی نویس بودند و به اطوار این به خط هندویی در دفاتر به کار می بردند....» از سال ۵۸۳ ق. که حکومت پادشاهی هندویی هند برچیده شد و اداره سرزمین هند از این تاریخ به بعد به دست سلاطین مسلمان افتاد، سلطان شهاب الدین غوری که اولین پادشاه مسلمان کشور هند بود، تاز مان سلطنت جلال الدین محمد اکبر شاه گورکانی (سلطنت از ۹۶۳ - ۱۰۱۴) دفاتر محاسبات دیوانی کماکان به اعداد هندویی بر بیاض نوشته می شد و به این بیاضهای حساب به زبان هندو «یوتهی» گفته می شد.
📝صاحب خلاصه السیاق می نویسد:
«هر چند نویسنده های فارسی نویس از ولایت ایران و توران آمده در سر کار سلاطین و خوانین نوکر می شدند و به کار خدمت قیام می ورزیدند، دفتر فارسی رواج نمی یافت.» اکبر شاه گورکانی به ملک الشعرا شیخ ابوالفیض فیضی اکبرآبادی - که بعد از مرگ غزالی مشهدی به سال ۹۸۰ ق. به این منصب نایل آمد - دستور داد تا دفاتر محاسباتی دیوانی هند را از هندویی به سیاق فارسی برگردانند. شیخ فیضی که در امور محاسباتی سیاق از برجستگان روزگار خود بود، به کمک برجستگانی دیگر در این زمینه چون بدل جان مشهدی، خواجه شاه منصور شیرازی، خواجه عطا بیک قزوینی و خواجه نظام الدین احمد بخشی به سال ۹۹۱ ق. دفاتر هندی را بر هم زدند و به سیاق فارسی برگرداندند.
از این تاریخ به بعد، در تمام ایالات و شهرهای هند، حساب سیاق کاملا رواج یافت. پیشینه سیاق نویسی در هند مربوط به ایرانیان بود و چون صاحبان این پیشه از عزت و رفاه ویژه ای برخوردار بودند، کم کم هندیها هم سیاق نویسی را آموختند. صاحب خلاصه السیاق در این باره می گوید: «چون در ایران به نویسندگان خواجه می گویند، هندو سیاق نویس هم از لقب خواجه برخوردار گردیدند.»
ما ایرانیهای صاحب فرهنگ کهن و دیرین باید به این دانش از یاد رفته بیشتر بپردازیم و نسبت به آموختن و آموزش آن همت بگماریم؛ زیرا، سازمانی بسیار بزرگ و پرمحتوا به نام «سازمان اسناد ملی» داریم که شامل اسنادی است، (قریب دو میلیون) که در نوشته های آنها آمیخته به حساب سیاق است و هر برگی از این اسناد هویت فرهنگی، تاریخی و اجتماعی ما را در بر دارد. و مشابه این گونه اسناد در دیگر دستگاههای دولتی و کتابخانه ها بسیار است که از آن نمونه می توان به بایگانی اسناد وزارت امور خارجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، مرکز اسناد بنیاد انقلاب اسلامی و کتابخانه ملی و دیگر موسسات از این نوع اشاره کرد. جا دارد که اولیای امور بر این امر مهم فرهنگی، اهتمام ورزند و این دانش فراموش شده بار دیگر زنده شود تا با برگرداندن سیاق اسناد موجود، بسیاری از مسائل تاریخی و فرهنگی ایران روشن گردد.
📚منبع مقاله:
محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (۱۳۸۵)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.
خط سیاق یا یا سیاقی نوعی از خط و روش نگارش است که با آن اهل دفتر و دیوان، اعداد، مقادیر و اوزان را مینوشتند.حساب سیاق روشی است در قدیمی و دانشی است در ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دورهٔ قاجار کلیهٔ امور محاسبات دولتی و شخصی با اعداد سیاق نوشته میشد و مردم عادی بهویژه کسبه تا حدود بیست سی سال پیش نیز محاسبات خویش را با اعداد سیاق ثبت میکردند.مهدی صدری فصلنامهٔ تاریخ معاصر ایران، شمارهٔ ۲۲ کاتبان این خط برای اعداد و کلمات اختصاری علائمی ویژه داشتند که خواندن آن برای بسیاری آسان نبود.بانک نسخ خطی ایران خط سیاق معادلهایی هم در فرهنگهای دیگر دارد، که آنها نیز عملاً منسوخ شدهاند. گونههایی از این خط معروف به خط «دیوانی»، جنوب آسیا (هند، پاکستان، و بنگلادش، معروف به خط «رقم»)، و امپراتوری عثمانی (معروف به «سیاقات») استفاده میشدهاست. نام این خط از واژهٔ عربی «سیاق» به معنی «ترتیب» گرفته شدهاست. شکل بسیاری از علائم مورد استفاده در این خط نیز مبتنی بر شکل نوشتن اعداد به زبان عربی صفینژاد، کوششی در آموزش خط سیاق، انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۷. عده ای نیز بر این عقیدهاند که این خط در زمان سلجوقیان وارد جهان اسلام شدهاست.البهنسی، عفیف (١٩٩۵ م). معجم مصطلحات الخط العربی والخطاطین (الطبعة الأولی)
پانویس
منابع
لغتنامه دهخدا
مهدی صدری فصلنامهٔ تاریخ معاصر ایران، شمارهٔ ۲۲
«عناصر فهرستنویسی نسخههای خطی و تعاریف آن». بانک نسخ خطی ایران. بایگانیشده از اصلی در ۵ دسامبر ۲۰۱۰. دریافتشده در ۱ مهر ۱۳۸۹.
پیوند به بیرون
کوششی در آموزش خط سیاق اثر جواد صفینژاد
طرحی برای افزودن خط سیاق به یونیکد
رسم الخط سیاق، دانش کهن حسابداری ایرانیان
تاریخ انتشار: 1401/09/09
از آغاز تا به امروز، عملکرد حسابداری ایران در حال رشد و ریشه دواندن بوده است. عوامل تاثیرگذار مانند بازارهای مالی، سیاستهای مالیاتی، خصوصی سازی، عضویت در سازمان تجارت جهانی، سرمایه گذاریهای خارجی و نظام حقوقی همواره مورد تجزیه و تحلیل قرار میگرفتند. اسناد ایران باستان نشان میدهد که در ۵۵۰ سال قبل از میلاد، در عصر هخامنشی، تمام درآمدها و هزینههای عمومی به درستی ثبت میشده؛ با این حال، علم حسابداری ایرانیان در دورههای بعد (دوران پیش از اسلام و دوران پس از اسلام) توسعه یافته و با استفاده از رسم الخط سیاق به ثبت رسیده است. سیاق دانشی است که قدمت آن، به دوران ساسانیان باز میگردد و متاسفانه در حال فراموش شدن است. بررسی اموال در دوره ساسانی و سیستم ثبت دخل و خرج دولت در دوره سلجوقیان که دخل و خرج هر استان در دفتر خاصی ثبت میشد، نمونه بارز پیشرفت علم حسابداری است.
رسم الخط سیاق، خط حسابداری باستانی است که ریشه در تاریخ قرون پیش از اسلام در ایران دارد. از آن زمان تا سال ۱۹۳۰ میلادی اصول قواعد و مبانی ریاضی آن کاملاً شناخته شده بود و به علاقهمندان آموزش داده میشد. در زمان مذکور، ارقام و اعداد نوشتاری مورد نیاز طبقات مختلف جامعه به هر شکل و شیوهای به سبک سیاق نوشته میشد که سیاق عددی نام داشت. بر اساس حسابداری سیاق، دخل و خرج هر ولایت در دفتر مربوط به آن ثبت شده و همزمان در دفتر اصلی موجود در مرکز نگهداری و در نهایت هزینههای هر ولایت بطور جداگانه در صفحات مربوط، با خط سیاق نوشته میشد. اما پس از پایان حکومت قاجار، آموزش این روش نوشتاری از برنامه درسی مدارس ایران حذف شد؛ و اعداد و ارقام ریاضی که اعداد هندسی نامیده میشدند، جایگزین سیاق عددی شدند و سبک نوشتاری سیاق به تدریج فراموش شد، بهطوری که امروزه بهندرت میتوان افراد مسنتری را دید که با سیاق عددی آشنا بوده و قادر به خواندن و نوشتن آن باشند.
آشنایی با سیاق
سیاق یکی از روشهای شمارهگذاری رمزی، ثبت و شناخت ارقام پول وجه نقد و وزن کالا است که در گذشته در تاریخ ایران و سرزمین٬های اطراف، تمام درآمدها و هزینههای جاری در جامعه با این ارقام توسط اشخاص، تجار، بازرگانان، موسسات و کارگزاران در دیوان محاسبات ثبت میشد. حسابرسان و حسابداران با استفاده از سیاق بر درآمدها و هزینهها نظارت میکردند. تدریس سیاق در مدارس قدیم در طول تاریخ رایج بوده و متخصصان سیاق و حسابداران برجسته همگی از این مدارس فارغ التحصیل شدهاند.
ریشههای تاریخی سیاق
در دوران امپراتوری ساسانی، حسابداران دولتی درآمد و هزینه مناطق مختلف ایران را با ارقام رمزی مینوشتند که ریشههای تحقیقات تاریخی و ارقام سیاق معاصر در آنها پنهان است. پس از شکست ساسانیان، حکمرانان عرب که بیشتر در جنگ بودند و دین و اعتقادات خود را گسترش میدادند، حساب مالیاتها و هزینههای کشور را مانند گذشته به دست ایرانیان سپردند، زیرا در دیوان سالاری عرب دانشی برای ترجمه دفاتر مالیاتی از فارسی به عربی وجود نداشت. با این وجود، حاکمان عرب در زمان عبدالملک بن مروان پنجمین خلیفه اموی (در زمان سلطنت سال های ۶۵-۸۶ هجری قمری) در سال ۸۴ هجری قمری با ترجمه دفاتر مالیاتی به خواسته خود رسیدند.
مشکلاتی در این زمینه وجود داشت، زیرا کلمات و عباراتی در دفاتر مالیاتی ایران وجود داشت که ترجمه آنها غیرممکن بود و در نهایت این درخواست تحت نظارت کاتبان ایرانی انجام شد و آنها کدها و کلمات مربوط به دوره ساسانی را با استفاده از نوشتههای حساب عددی به عربی ترجمه کردند، که این امر چهل سال به طول انجامید. این ترجمه، که در زمان خلافت دهمین خلیفه هشام بن عبدالملک (در زمان خلافت ۱۰۵ -۱۲۵ هجری قمری) بنیانگذار خط جدید سیاق شد که ریشه در شمارش حروف عربی دارد. با تغییر رویه از طریق معرفی اختصارات و ویژگیهای خوشنویسی، کلمات اصلی عربی به تکنگاریهای مستقل و متمایز تبدیل شدند. آنها را نمیتوان از دنباله حروف عربی که برای نوشتن کلمات استفاده میشود یا از گرامرهای استاندارد این حروف تولید کرد. بنابراین، اعداد سیاق برای رمزگذاری به عنوان کاراکترهای مستقل پیشنهاد شده است. با این حال، پس از سالها، دیوانهای خراسان و اصفهان هنوز در دست حسابداران زرتشتی بود که کتابهای مالیاتی را به سبک ساسانیان محاسبه میکردند.
منابع تاریخی در این زمینه مینویسند: در زمان عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی، وزیر مشهورش عبدالحمید بن یحیی فارسی، او را به عنوان عبد الحمید، که رئیس دبیرخانه خلافت بود و شیوه نگارش نامههای فارسی را به عربی معرفی میکرد، میشناختند. عبد الحمید، بهترین دانشمند زمان خود و مخترع علم دفتر و دیوان سیاق است. او همچنین رسالهای در مورد شطرنج نوشت.
بهطور کلی ثبت محاسبات و درآمدها یکی از نیازهای اساسی اقتصاد کشور بود که در دفاتر دولتی ثبت میشد. این محاسبات از ابتدای قرن دوم هجری به سبک دفاتر ایرانیان در دوره ساسانی، اما با ارقام حساب عددی عربی با استفاده از خط سیاق ایجاد و ادامه یافت. کتاب تاریخ وصاف در اوایل قرن هشتم هجری، خراج کشورهای اسلامی در زمان خلافت هارون الرشید، پنجمین خلیفه عباسی را با همان اعداد رمزی (اعداد سیاق) در جلد چهارم کتاب خود به عنوان خراج کشورها ثبت کرده است.
پیشرفتهای اخیر در فناوری اطلاعات و مالی توجه را بر ایدههای استراتژی کسبوکار جهانی و اتحادها متمرکز کرده است. درک شیوههای تجاری یک کشور خاص توسط کشورهای دیگر، میتواند تفاوت بین یک نتیجه موفق و شکست خورده را تعیین کند. بخش اساسی این درک این است که تعیین کنیم که چگونه واحدهای تجاری یک کشور معاملات اقتصادی خود را اندازه گیری، خلاصه و در نهایت به ذینفعان گزارش میدهند. امید است که رسم الخط باستانی سیاق همانند دیگر شیوههای حسابداری نسل به نسل در کشورمان حفظ شود.
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ❅𖣔༅═─
#پژوهش_اِدمُلّاوَند
@edmolavand
#آوات_قلمܐܡܝܕ
http://mohsendadashpour2021.blogfa.com
#پژوهش_تحقیقات_میدانی
#یافته_های_شفاهی
#تبارشناسی_نسب_نامه
#بازخوانی_خوانش_اَسناد
#معرفی_نویسندگان_پژوهشگران
#بازنگری_سنت_های_مازنی
#قومنگاری_آنتروپولوژی_انسان_شناسی
📡✦࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─
📚پژوهشگر اسناد خطی، تبارشناسی و فرهنگ عامه، شاعر و سخنران، مدیر پژوهش ادملاوند و آوات قلم