پژوهشگر محسن داداش پور باکر

📜در سنگ نگارهای تخت‌جمشید فاصله هر ملت به وسیله یک درخت سرو، که درخت مقدس می‌باشد، جدا شده‌است.

سرو ایرانی به عنوان نماد استقامت و سرفرازی ایرانیان توصیف می شود.

پنج درخت مقدّس در فرهنگ ایرانیان؛ سدر، سرو، انار، خرما، انجیر

درختانی که از دل مردم محلی می‌روییدند

ما انسان‌های قرن ۲۱، بعد از خسارات فراوانی که به محیط زیست وارد و نابودش کردیم، تازه بعد از مطالعه و آگاهی، متوجه شده‌ایم که راه را اشتباه رفته‌ایم و موجودات دیگری مثل گیاهان و جانوران، به اندازه ما برای این کره خاکی ارزشمندند، پس باید مواظب حیاتشان باشیم. امّا جالب است بدانید، انسان‌های نخستین و دوران باستان که سواد آکادمیکشان به اندازه ما نبود و در عصر اطلاعات نمی‌زیستند، خیلی بیشتر از ما حواسشان به طبیعت و محیط اطرافشان بود؛ با وجود اینکه در آن دوران نه خبری از سوراخی لایه اوزون بود و نه آلودگی نفسگیر کلانشهرها!

در این مطلب، به بهانه روز درختکاری، می‌خواهیم سری به باورهای مردم درباره درختان بکشیم؛ درختانی که به نظرشان مقدّس بودند و رفتار ویژه‌ای با آن‌ها داشتند. این باورها با وجود عجیب بودنشان در عصری که هر ثانیه صدها و هزاران درخت برای مصارف شخصی انسان‌ها قطع می‌شود، جای تأمل دارند.

بعضی گفته‌اند احترام ایرانیان و مردم جهان به بذرها و درختان، به دلیل نفعی بوده که برایشان داشته، امّا واقعیت این است که گاهی درختان مقدس و محترم، میوه یا محصولی برای انسان‌ها نداشته‌اند، پس چطور در نظرشان مقدس بوده‌اند؟ بنابراین، صرف نفع شخصی نمی‌تواند پاسخ مناسبی برای علت این احترام و مواظبت باشد.

حالا برای این که بیشتر با این باورها و تفکرات آشنا شویم، از بین درختان مقدّس در فرهنگ مردم ایران، به 5 تای آنها بسنده می‌کنیم. نقش این درخت‌ها را در جای‌جای فرهنگ مردم ایران، میان افسانه‌ها و اساطیر و هماهنگ با هارمونی ترانه‌های محلی هم می‌یابید.

1. درخت سدر

سدر در قدم اول، شاید ما را به یاد ریشه دینی‌اش در اسلام و واژه سدره المنتهی که در آسمان هفتم جای دارد، بیندازد؛ امّا ریشه‌هایش به قدیم‌ترها برمی‌گردد. حتّی گفته شده این درخت، مسیری از بابل و آشور را تا ایران عصر ساسانی طی کرده است.

این درخت، معمولا در اماکن مقدس یا مناسک آیینی حضور داشته و از همین جا می‌فهمیم که برای مردم مقدس بوده. گفته شده در نظر مردم، سدر هر جا به عمل بیاید و بزرگ شود، مقدس محسوب می‌شود، اگر در بیابان یا سر گذرگاهی هم بروید، از آنجا شخص مقدسی عبور کرده که در مسیرش سدر روییده!

سدر در جشن‌هایی مثل مهرگان هم حضور داشته و جزیی از مراسم به شمار می‌رفته است. شاید تأثیر همین نقش ‌آفرینی بوده که حتّی در جشن‌های امروزی بین مردمان هم گاهی سدر را می‌بینیم؛ مثلا در نواحی آران، راوند، نراق، نیداش و نوش‌آباد، شب 25 بهمن، مراسمی به نام اسفندرعیتی برگزار می‌کنند و سدر هم گوشه‌ای از مراسم، به عنوان بخشی از هدیه، حضور دارد.

نقش درخت سدر در اسلام بسیار پررنگ است و حتّی آیاتی از قرآن، درباره‌اش وجود دارد و به جهت همین اهمیت و تقدسش، حتّی در مراسم تدفین هم از آن استفاده می‌کنند.

عکس از خبرآنلاین

2. درخت انجیر

در نظر مردم، انجیر هم از درختان مقدسی محسوب می‌شود که مضامین مثبت معنوی را با خودبه همراه دارد، مثل: قدرت باردهی و شفابخشی. بنابراین، به تکیه‌گاهی برای شفاعت‌خواهی، روزی‌رسانی و سلامت‌طلبی تبدیل شده است. این درخت حتّی در فرهنگ مردم هندوستان هم به عنوان نماد قدرت، زندگی، زادوولد، جاودانگی و فهم برتر است. این درخت را حتّی در کتب مقدس می‌بینیم. در قرآن حتّی خداوند به آن قسم خورده است! این باور تقدسی در ادیان باعث شده حتّی معجزاتی به این درخت نسبت دهند.

از بین مناطق مختلف ایران، ایلامی‌ها درخت انجیر را بسیار مقدس و بهشتی می‌دانند و معتقدند آن را نباید برید.

اگر در دنیای امروز دنبال رد انجیر می‌گردید، می‌توانید نگاهی به آجیل مشکل گشا بیندازید که یکی از اعضایش، انجیر است، زیرا در گذشته معتقد بودند که انجیل باعث رفع حوادث و برآورده شدن حاجات می‌شود. علاوه بر آجیل مشکل گشا، انجیر را در مراسم مختلف ایرانی هم می‌بینیم.

باوری جالب درباره درخت انجیر در میان کشاورزان و باغداران وجود داشته و آن این که اگر روی شاخه انجیری که در زمین است چیزی بنویسید، وقتی به بار می‌نشیند، نوشته‌هایش ظاهر می‌شود. بین گیلانیان این باور رایج بوده که خوابیدن زیر درخت انجیر و گردو هنگام شب، باعث جنی شدن فرد می‌شود، این مسئله، امروز به شکل دیگری بیان می‌شود؛ اینکه شب‌ها درختان دی‌اکسید کربن تولید می‌کنند و خوابیدن زیرشان ضرر دارد.

حالا که درباره درخت انجیر صحبت شد، جا دارد به درخت لور اشاره کنیم که در جزیره کیش و قشم وجود دارد و بسیار اعجاب انگیز است، نام دیگرش، انجیر معابد است و معمولا نزدیکی معابد کاشته می‌شود.

عکس از مهسا صفاری

3. درخت سرو

در تمدن مردم ایران، سرو جایگاه ویژه‌ای دارد. از ادبیات کهن گرفته تا نقش برجسته‌ها هزاران سال پیش، همه و همه نقش پررنگ سرو را به ما نشان می‌دهد. امّا چرا این درخت تا این اندازه معروف شده است؟

ظاهر مخروطی و شکل بته‌جقه‌ای درخت سرو، شبیه آتش است و همین امر باعث می‌شود سرو به نماد آتش مقدّس تبدیل شود. از آنجایی که چوب‌های سرو خوشبو هستند، از بوی مطبوع و ملایمش برای آتششان استفاده می‌کردند. حتّی در میان زرتشتیان روایتی هست که زرتشت این درخت را از بهشت به روی زمین آورده و برایش به نیایش پرداخته!

درخت سرو معمولا با روشن کردن چراغی زیر آن در شب‌های جمعه و دخیل بستن و نبریدن شاخه‌هایش، تقدیس می‌شده و این آداب از باورهای زرتشتی حتّی تا عصر ما باقی مانده است. مردم از این درخت، حاجت می‌خواهند و معتقدند اگر کسی حتّی یک شاخه از آن را بشکند یا بسوزاند، مجازات می‌شود.

تا اسم سرو می‌آید، ناخودآگاه یاد سرو ابرکوه میوفتیم که موجودی 4000 هزار ساله است! می‌دانستید این سرو، قدیمی‌ترین موجود زنده در جهان محسوب می‌شود؟! بدون شک یکی از عواملی که این 4000 سال را زنده مانده، تقدسی است که انسان‌ها برایش قائل بودند و از آن حفظ و حراست کرده‌اند. امّا در جای‌جای ایران، سروهای مختلفی هستند که در باور مردم آن خطّه، مقدس محسوب می‌شوند و داستان‌هایی درباره‌شان گفته می‌شود.

سرو ابرکوه

عکس از ایسنا

4. درخت خرما

درخت‌خرما را هم در نقش و نگارهای تاریخی می‌بینیم و هم میان صفحات کتب مقدس؛ بعضی گفته‌اند چون حضرت ابراهیم در جایی بزرگ شده که نخلستان‌های فراوان داشته، کتب مقدس به درخت خرما توجه کرده‌اند.امّا با بررسی فرهنگ مردم ایران، می‌بینیم ریشه‌ها چند هزار ساله عمیقی میان مردم دارد و نگاهی با احترام به نخل وجود داشته.

اگر سفری به شهرهای جنوبی ایران داشته‌اید، حتما متوجه شده‌اید که نخل‌ها را بسیار شبیه انسان می‌دانند: نخل جنسیت دارد، قامتش نشانه طول عمرش است، تاج نخل در بالای تنه‌اش را سرش می‌نامند و میوه‌هایش مثل مغز انسان، داخل سرش قرار گرفته. مردم هنوز هم معتقدند نخل‌ها احساس دارند و بریدن برگ‌های سبزش مثل بریدن انگشتان انسان دردناک است.

نخل و خوشه‌های خرما در بین‌النهرین (عراق امروزی)، نماد حاصلخیزی و باروری محسوب میشده. در بعضی مهرهای هخامنشی هم حتّی درخت خرما را بین سایر نقش‌های نمادین می‌بینیم.

عکس از خبرگزاری مهر

5. درخت انار

می‌گویند انار به دلیل سرسبزی و پردانه‌ بودنش، گیاهی پر برکت و مقدّس شده و نماد باروری هم محسوب میشده است. زرتشتیان از انار در مراسشان استفاده می‌کرده‌اند. گیاه آیینی و مقدس «بَرسَم» که در متون زرتشتی هم می‌بینیم، همین درخت انار است که در آتشکده‌ها کاشته میشد، چون معتقد بودند این درخت، رمز و نشانه باروری و جاودانگی است. بعدتر، در اسلام هم می‌بینیم درخت انار مقدس شمرده می‌شود و میوه انار، از میوه‌های بهشتی به حساب می‌آید.

در باور خراسانی‌ها داریم که اگر کسی شب جمعه انار بخورد و دانه‌ای از آن روی زمین نیوفتد، تا 40 روز شیطان به او نزدیک نمی‌شود؛ این مسئله نشان از همین احترام و دوری از اسراف این میوه ارزشمند دارد و با باور مردم آن روزگار، مطرح شده است.

ما بیشتر از همه، انار را در مراسم شب چله (شب یلدا) دیده‌ایم، زیرا در گذشته معتقد بودند خوردن انار، انسان را از گزند ناخوشی‌ها، تب و جانوران موذی در امان نگه می‌دارد.

شاخه‌های درخت انار علاوه بر آنچه گفته شد، در خوان‌های نوروزی و جشن مهرگان هم حضور می‌یافت. هنوز هم در میان بعضی اقوام رسم است، تعدادی از دانه‌های انار را بر سر سفره هفت‌سین می‌گذارند، این کار نشان از همین تقدس دارد.

امّا جالب است بدانید، علاوه بر ویژگی‌هایی که برای انار گفتیم، درخت انار و میوه‌اش در باور مردم گذشته، نیروهای رازگونه و ماوراءالطبیعی هم داشته است و به عنوان گیاهی جادویی و دورکننده نیروهای پلید هم محسوب میشده است.

درخت سرو در اسطوره های ایرانیان

سرو
سرو کاشمر یا سرو کشمر یا سرو مقدس زرتشت درختی بوده که بر طبق باور زرتشتیان به دستور زرتشت کاشته شده بود. این درخت بسیار زیبا و بزرگ بود و شهرت آن به متوکل خلیفه عباسی رسید. خلیفه دستور به قطع آن داد و پیشنهاد زرتشتیان آن شهر که ۵۰۰۰۰ سکه طلا برای قطع نکردن آن درخت بود مورد قبول واقع نشد و آن را قطع کرده و برای خلیفه به بغداد بردند. یک روز قبل از رسیدن درخت به بغداد، متوکل به قتل رسید و این مطابق پیش گویی زرتشت بود که گفته بود هر که این درخت را قطع کند، کشته خواهد شد. این سرو در زمان قطع شدن بیش از ۱۴۰۰ سال عمر داشت. سرگذشت سرو کاشمر یا کشمر را غالباً شنیده اید سروی که روایت بود پیامبر باستانی ایران، اشو زرتشت آن را با دست خود از بهشت آورده و در زمین کاشمر کاشته است

حکیم فردوسی در مورد آن میفرماید:

یکی شاخ سرو آورید از بهشت
بدروازه شهر کشمر بکشت

سرو نماد ایرانیان

اگر بپرسند نماد شما ایرانیان چیست؟درپاسخ باید گفت نماد ملی ایرانیان درخت سرو است.

اما چرا سرو :
درخت سرو زیباترین خوش قامت ترین درخت است که بارهم نمی دهد و از تعلق آزاد است از این رو آن را نماد آزادگی هم خوانده اند و این عنوان در ادبیات فارسی مورد استفاده است.
این درخت همچنین همیشه سبز است و هیچ گاه خزان ندارد و نشان می دهد که ایرانی همیشه سبز وخرم و شاد است.

سرو در کنار ویژگی های دیگرش مقاومت خوبی در برابر خشکسالی دارد ولی مهمتر از آن اینکه در برابر توفانها سخت مقاومت می کند.
سخت ترین توفان درختان را می شکند اما سرو تا روی زمین خم می شود ولی هرگز کمرش نمی شکند.
این امر برای ایرانیانی که در برابر یورش اقوام مهاجم تسلیم شده ولی ماهیت خود را رها نکرده اند مثال خوبی است. از اینها گذشته دیرپایی و عمر دراز سرو و مقاومت آن در برابر آفات هم مهم است .

سرو عنصری ثابت در نگارگری ایرانی

همچون اجدادمان با به دنیا آمدن فرزندی، به نام او درختی به کاری بکاریم .

درخت زندگی
از دیرباز مردم بر این باور بودند ، درختی وجود دارد که زندگی جاوید می بخشد.

در واقع چین درختی را می شناختند و از برگ و تنه و ریشه آن داروهایی برای استفاده خود درست می کرده اند.

این درخت چنان در زندگی مردم رخنه کرده بود که در بسیاری از مواقع از آن یاد می کرده اند.

درخت زندگی بر نقش قالی

درخت زندگی در تاق بستان

از سرو بلندقامت یلدا تا کاج کریسمس

《سرو مهر》 را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه هایی دیگر نیز می آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود. چنانکه برفراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره ای زرین یا سرخ برمی افراشتند و شاخه های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می آراستند. همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه ای نمادین پارچه ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه های سرو می آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می گذاشتند. پس از گسترش آیین مسیح در اروپا، پیروان این آیین نیز به بسیاری از سنت های مهری همچنان پایبند ماندند؛ چنانکه می دانیم امروز سنت کهن برافراشتن و آراستن سرو به صورت آذین بندی درخت کاج هنوز متداول است. پس بر این پایه می توان در نظر گرفت که با بهره گیری از نمادهای ویژه آیین مهر، آراستن و آذین بندی درخت سرو نیز انجام شود و خانواده های ایرانی نیز این رسم کهن مهری را به عنوان بخشی از مراسم جشن یلدا در خانه های خود زنده کنند و پاس بدارند.

سرو در تخت جمشید

ابیاتی از شاهنامه
درخت
یکی سرو آزاده بود از بهشت

به پیش در آذر آن را بکشت
نبشتی بر زاد سرو سهی

که پذرفت گشتاسپ دین بهی

…
چو بسیار برگشت و بسیار شاخ

بکرد از بر او یکی خوب کاخ

…
فرستاد هرسو به کشور پیام

که چون سرو کشمر به گیتی کدام
ز مینو فرستاد زی من خدای

مرا گفت زینجا به مینو گرای
کنون هرک این پند من بشنوید

پیاده سوی سرو کشمر روید

مجموعه مطالعات اسطوره شناسی بهاره کریمی

گر چه ما سال‌ها از باور‌های مردم گذشته فاصله گرفته‌ایم و شاید بعضی عقایدشان را درک نکنیم، امّا حس طبیعت ‌و ارتباطشان با طبیعت بسیار تحسین‌برانگیز است. بد نیست پیش از آنکه در میان انبوهی از آلودگی و ساختمان دفن شویم، کمی به ریشه‌هایمان که سرشار از عشق به طبیعت و حفظ آن بود، بازگردیم.

اگر شما هم داستان یا باور محلی درباره درختان به گوشتان خورده، برایمان بنویسید.

─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ 📚 ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
#پژوهش_تبارشناسی_اِدمُلّاوَند
@edmolavand ﷽
#آوات_قلم
http://mohsendadashpour2021.blogfa.com
📡✦‎‌‌‌࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─