پژوهشگر محسن داداش پور باکر

📜سند تاریخی دشتک (دوره صفویه)

محمد حسین خان حاکم بختیاری ـ تیولدار دشتک

سند تاریخی دشتک(دوره صفویه)

قدیمی ترین سند مکتوب ۱ که از دشتک باقی مانده است، مبایعه نامه ای در مورد خرید و فروش املاک دشتک به تاریخ ۱۱۱۷ هجری قمری(بیش از سیصد سال قبل) است (برابر با ۱۰۸۵ ه.ش و ۱۷۰۶ م) این سند معروف به قباله دشتک در اواخر دوره صفویه معاصر با دوران شاه سلطان حسین صفوی و به خط شکسته نستعلیق تنظیم گردید. که با توجه به نثر متکلف آن زمان خواندن اصل سند دشوار به نظر می رسد. به همین دلیل هم تصویر سند و هم متن کامل آن را که دقیقا بازخوانی و بازنویسی کردیم در این مجموعه آورده ایم.

در این سند اشاره گردیده است: «محمدحسین خان حاکم بختیاری» املاک دشتک را که در آن زمان به عنوان مراتع با دخالت حاکمان در اختیار «رمضان خان بلوردی قشقایی» رئیس طایفه بلوردی بود، از وی خریداری نمود . در سند حد و حدود چهارگانه آن را ذکر شده است: حد شمالی، املاک وقفه «امامزاده خاتون حلب» و کوه های «زرّاب»، حد جنوبی و غربی، رودخانه و پل سنگی در جنوب دشتک، و دره شور و ملک «اله کوه» در شرق دشتک. با تمام متعلقات شامل اراضی و باغات و دهکده و پنجاه بنه درخت بزرگ گردو و مزارع و صحاری و توابعات. در این سند بهای املاک منطقه دشتک مبلغ «۵۰۰ تومان زر رایج الوقت» تعیین شده است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱ـ این سند از چندین نسل قبل نزد خوانین دشتک بوده است

۲ـ تصویر سند در بخش ضمیمه: تصاویر و اسناد خواهد آمد

📜 متن بازنویسی شده «سند تاریخی»۱ دشتک به سال ۱۱۱۷ه.ق

وبعد... غرض از تحریر این کلمات شرعیةالبینات واضحةالدلالات آنکه حاضر گردیدند, عالیجاه عظمت دستگاه رمضان خان ولد مرحوم حسن خان مِن طایفه «بلوردی قشقایی» و به اشد رضا و رغبت تمام بفروخت بمبایعه صحیحه معتبره ملّیه اسلامیه به سرکار عالیجاه رفیع جایگاه عظمت و جلالت دستگاه شهامت ولی دستگاه عمده الخوانین «محمدحسین خان حاکم بختیاری» ولد مرحوم مغفور یوسف خان بختیاری و معزی الیه نیز بخرید به عقد معتبر در شرع انورکما هو طریقه شرعاً همگی و تمامی شش دانگ مزرعه معروفه معلومه مشهوره به «دشتک» قرب «اله که» پشتکوه را که محدود است به حدود اربعه با جمیع توابع شرعیه و لواحق ملّیه از ممار و مداخل و اراضی و صحاری و محاری و مزارعات و توابعات؟ و باغات و پاریابات و دهکده وحمامات و غیرذالک مما یتعلق بها قدیماً الی الان را :

حدی حدی حدی حدی

به پل وَردی آب رو به املاک وقفه خاتون حلب به دره سور و ملک اله کوه،گَر بلوط به جبل زرّو..

به انضمام پنجاه بنه گردو، دانسته و فهمیده به ثمن و سائر اعواض بمبلغ معلوم القدر «پانصد تومان زر رایج الوقت» بتفصیل مبایعه صحیحه شرعیه ملّیه اسلامیه ایجاب و قبول و مراضی طرفین و ضمان الدرک علیه الان خرج المبیع المذکور حقاً کلاً بعضاً عیناً ام منقطعه حالی ، لازم شرعی:

مال المبایعه مال الاجاره نود ساله مال المصالحین

۴۸۵ تومان ۱۰ تومان ۵ تومان

و معترف شد بایع مذکور بر صحت و به رغـبت مال المبایعه و لزوم البیع مذکور و آنکه او را در آن غبن و خسرانی نیست و آنکه بایع مذکور تمام و کمال به انقیاد گماشته مشتری معظم الیه واصل و عاید او شده، چنانچه بعد از این خود بایع معزی الیه بنفسه او احدی من قبل وکیلاٌ اموارثاٌ ادعا کنند باطل است و تعهد فساد را نموده که بلحضور فساد، خصوصاٌ ادعای غیری را از عهده بر آید .

و این چند کلمه به جهت قباله بیع نامچه قلمی شد و صیغه شرعیه بالعربیه و الفارسیه جاری شد. و حال فی ۱۵ شهر الشوال ا لمکرم سنه ۱۱۱۷ [هجری قمری]

[مهر وامضای شهود در حاشیه سند است به نظر می رسد برخی مهرها و اسامی در دوره های بعد به سند اضافه شدند]

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ تصویر اصل سند در بخش ضمائم آمده است.

با بررسی و دقت در متن سند، چند نکته را در مورد دشتک آن زمان می توان استنباط نمود: به احتمال قریب به یقین محمدحسین خان حاکم بختیاری برای پایان دادن به درگیری های بختیاری ها در دشتک با عشایر بلوردی، املاک آنها را خریداری کرده و از آن به بعد دشتک در تیول وی قرار گرفت تا آن تاریخ در منطقه دشتک در دوره صفویه هم عشایر بلوردی و هم عشایر بختیاری سکونت داشتند که با این تفصیل بلوردی ها برای همیشه مهاجرت کردند. محمدحسین خان، از حاکمان بختیاری به شمار می رفت که مدتی در اواخر دوران صفویه، از طرف حکومت مرکزی، حاکم بختیاری بود و این اهمیت منطقه دشتک را می رساند که حاکم بختیاری برای خرید املاک دشتک اقدام می کند.

در دوران صفویه، حکومت در سرزمین بختیاری، از طرف دربار به فردی از بزرگان بختیاری تفویض می گردید. محمدحسین خان بختیاری در آن هنگام، حاکم وقت سرزمین بختیاری بود. البته در منابع اندکی از وی نام برده اند از جمله در تاریخ جهانگشای نادری نوشته استرآبادی از وی به عنوان حاکم بختیاری نام برده شده است (۱۱۳۷).۱ حزین لاهیجی شاعر (اواخر صفویه و افشاریه) که در سال ۱۱۳۵ هجری قمری از اصفهان به خرم آباد و از آنجا به سرزمین بختیاری آمده بود، در سفرنامه حزین می گوید:

«...از آنجا به الکای بختیاری ۲ که معروف به لر بزرگ است در آمدم در آن هنگام عالی شان محمدحسین خان در میان ایشان حاکم بود بر بسیاری از آن ملک عبور کردم امرا و اعیان آن قوم مودتی تمام داشتند» ۳ البته در مورد هویت محمدحسین خان اقوال متفاوتی وجود دارد که به دلیل عدم قطعیت به آن اشاره نشد اما برخی به استناد کتاب تذکره شوشتر محمدحسین خان را فرزند یوسف خان فرزند خلیل خان آسترکی دانسته اند. که خلیل خان حاکم بختیاری معاصر با شاه عباس بوده و ظاهرا از خوانین آسترکی بود. البته در خرید و فروش دشتک گماشته وی حضور داشته است.

با توجه به متن سند نکته دیگری روشن است اینکه: دشتک در آن زمان (بیش از سیصد سال قبل) دهکده پر رونقی شامل مراتع و مزارع و صحاری و توابع و درختان بزرگ گردو... بوده است و طوایف مختلف عشایر در اطراف آن مستقر بودند و بعضا در دشتک سکونت دائمی داشتند. و در آن زمان چون بیشتر املاک در اختیار خوانین و حاکمان بختیاری بود به تدریج با واگذاری یا فروش آن به طوایف، فامیل ها و خانواده های دیگر ساکنین دشتک زیادتر شد و رونق بیشتری یافت.

بسیاری از طوایف و فامیل های دشتک از آن زمان به صورت دائمی در دشتک ساکن شدند و قبل از آن شاید به دلیل سردی هوا و یخبندان و شرایط سخت آب و هوایی اغلب به صورت عشایری در دشتک و اطراف آن سکنی داشتند البته در گذشته بیشتر ایل بختیاری کوچرو بودند و در قرون اخیر شروع به سکونت دائمی کردند. و بعد از سکنی یافتن به دلیل ایجاد امنیت و مصون ماندن از غارت و چپاول، مردم منطقه اغلب خانه های خود را در کنار هم بنا می کردند. معمولا هر محله متعلق به طایفه یا فامیل خاصی بود و گاهی حیاط بزرگی که دور تا دور آن اتاق های متعدد از خشت و گل ساخته شده بود محل سکونت یک فامیل بود که در کنار هم زندگی می کردند.

آثار برخی از این محله هنوز در وسط دشتک پیدا است در مکان یکی از محله های قدیمی هم اکنون مسجد بزرگ دشتک بنا شده است. دشتک از آن زمان به بعد در تیول خوانین بختیاری بوده است. بر اساس نقل قول محلی و شفاهی از اولین کسانی که در این دوره در دشتک ساکن دائمی شدند خانواده هایی از «فامیل مرادی» بودند، اما بر اساس اسناد دشتک ابتدا در تیول و مالکیت خوانین بختیاری بود و پس از آن با توجه به اسناد و قباله جات (که در کتاب خواهد آمد) فامیل بهرامی سکونت داشته و همچنین فامیل های سلیمانی، رئیسی، عباسی و محمدی سکونت یافتند و سپس اجداد سایر فامیل ها و خاندان ها در دشتک ساکن شدند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱ـ میرزا مهدی خان استر آبادی، تاریخ جهانگشای نادری، به تصحیح میترا آبادی، تهران، نشر نگار، ۱۳۷۰ ص ۳۲

۲- اِلکا یا اُلکا به معنی ملک و سرزمین است (فرهنگ عمید)

۳ـ محمدعلی حزین لاهیجی، دیوان حزین لاهیجی، به ضمیمه تاریخ و سفرنامه حزین، تصحیح بیژن ترقی، تهران، انتشارات خیام، ۱۳۵۰ صص ۵۱ و ۵۲

تصویر سند تاریخی دشتک